بیابان زایی-بیابان زدایی-تخریب سرزمین-خشکسالی

اواخر دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ بحران خشکسالی سطح وسیعی از قاره افریقا را در برگرفت به سبب کاهش پوشش گیاهی، فرسایش بادی، عدم دسترسی به منابع آب مورد نیاز حتی برای خوراک و بهداشت و نقصان شدید تولیدات گیاهی بسیاری از دام ها نابود شدند، منابع آب به شدت تقلیل یافت، قحطی و خشکسالی و نبود تشکیلاتی کارآمد و منسجم جهت مدیریت بحران فاجعه ای انسانی را به دنبال داشت.

مرگ، آوارگی، بی خانمانی، فقر، تهیدستی، فروپاشی نظام های معیشتی و ساختارهای فرهنگی به بارزترین وجهی، چهره کریه بیابان زایی را نمایان ساخت و از این پس تعاریف و مفاهیم جدیدی برای بیابان زایی در جهان مطرح گردید. اینک دیگر مقوله بیابان زایی ، پدیده ای موقت و محدود نبود که آن گونه که قبلاً تصور می شد تنها مختص حواشی بیابان های واقعی و اراضی کویری باشد بلکه در هر کجا می توانست ظهور کند و آثار و عوارض خود را بروز دهد .

علاوه بر این مشخص شد که بیابان زایی پدیده ای است که خزنده و موذیانه عمل می کند و می تواند شرایطی را ایجاد کند که از ابتدا چندان مورد توجه قرار نگیرد اما به هنگام بحران قادر است نتایج فاجعه باری را به بارآورد.شواهد نشان می دهد که مناطق خشک از این پدیده بیشترین آسیب را متحمل می شوند.

علاوه بر این مشخص گردید که نتایج بیابان زایی همیشه به صورت ثابت و یکنواخت بروز نمی کند بلکه پیامدهای آن ممکن است بسیار متنوع و حتی در دو منطقه مشابه به اشکال مختلفی ظهور کند . نابودی جوامع گیاهی، فرسایش آبی، شور شدن، قلیایی شدن و حتی باتلاقی شدن خاک ها، کاسته شدن از نفوذ پذیری خاک و تقلیل امکان ذخیره سازی آب در خاک، افت آبهای زیرزمینی بروز ناهنجاری در بیابان آبی و جریانات سطحی، افزایش احتمال وقوع سیلاب ها، تشدید آثار و عوارض خشکسالی ها‏‏؛ همگی می تواند نمونه هایی ازآثار این پدیده باشد به علاوه وقتی پیامدهای ناگریز و فاجعه آمیز بیابان زایی در قلمرو زمینه های اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جوامع را مورد توجه قرار دهیم. آنگاه می توان به ابعاد کلان تری از ابعاد فاجعه دست یافت.

نکته مهم دیگری را که نباید از نظر دور داشت نقش و اثر بروز خشکسالی ها در روند پدیده بیابان زایی به ویژه تشدید عوارض اجتماعی و اقتصادی آن است.
 
واقعیت آن است که بروز خشکسالی در مناطق خشک نه یک استثنا ، بلکه یک اصل است که اگر چه قابل پیش بینی دقیق نیست ولی ظهور آن پیوسته قابل انتظار است و متأسفانه به این اصل در سیستم های توسعه و عمران مناطق خشک ، برنامه ریزی ها مدل های بهره برداری از منابع طبیعی توجه لازم معطوف نمی گردد. تا آن جا که در اغلب اوقات پیامدهای طبیعی ظهور خشکسالی را به عنوان بلایای طبیعی نام می بریم و به جای چارچوبی در بحران مدیریت منابع حل مشکل را در مدیریت بحران جستجو می کنیم.

چنان چه که ملاحظه می گردد ویژگی زیست بوم مناطق خشک ، تحولات اقلیمی و نقش و اثر عامل انسانی در استفاده بی رویه از منابع محیطی در مجموع به تخریب سرزمین منجر می گردد و پدیده بیابان زایی را به وجود می آورد و این دقیقاً مطابق با تعریفی است که در کنوانسیون برای معرفی بیابان زایی ارائه گردیده است .

در بند الف از ماده ۱۰ کنوانسیون آمده است :

بیابان زایی به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیم مرطوب ناشی از عوامل مختلف از جمله تغییرات آب و هوا و فعالیت های انسانی است و بالاخره در بند ج همان ماده تخریب سرزمین به صورت زیر تعریف شده است ؛ کاهش یا از دست رفتن توان زیست شناسی ، اقتصادی و یا ترکیبی از آنها در اراضی دیم – آبی – مراتع – چراگاه – جنگل – بوته زار در مناطق خشک نیم خشک مرطوب ناشی از بهره برداری از سرزمین یا از یک فرایند یا ترکیبی از فرایند ها از جمله فرایندهای ناشی از فعالیت انسانی و شیوه های سکونتی مانند:

۱) فرسایش خاک ناشی از باد یا آب
۲) زوال خصوصیات فیزیکی و شیمیایی درزیست شناسی و اقتصادی خاک
۳)نابودی دراز مدت پوشش گیاهی طبیعی اینک براساس این تعریف می توان دریافت که چرا ما براین باوریم که فعالیت های تثبیت ماسه های روان و از آن جمله تاغ کاری در مناطق خشک می تواند به منزله یک اقدام اساسی در مبارزه با فرسایش بادی و مصادیق بارز مقابله با بیابان زایی تلقی گردد.

با این همه ذکراین نکته ضرورت دارد که مقابله با بیابان زایی بیش از آن که مرهون موفقیت در یک کار خاص باشد مستلزم اجرای اقداماتی جامع و هماهنگ براساس اصول توسعه پایدار است که هدف آن در اولویت نخست حفاظت از منابع آ ب، خاک پوشش گیاهی و نظام زیستی و ممانعت از تخریب آن است .

منبع : سایت کویر ایران