..:: محــــــــــیـــط ســـــبـــــــز (بیابان زدایی) ::..
..:: محــــــــــیـــط ســـــبـــــــز (بیابان زدایی) ::..

..:: محــــــــــیـــط ســـــبـــــــز (بیابان زدایی) ::..

منابع طبیعی-بیابان زدایی-محیط زیست

جایگاه محیط زیست در قوانین برنامه ای پس از انقلاب در ایران

جایگاه محیط زیست در قوانین برنامه ای پس از انقلاب در ایران


فرهاد دبیری

مجید عباسپور

رضا مکنون

بی تا آزادبخت

چکیده
امروزه جهان به نحو فزاینده ای با دو رویکرد مهم برنامه ریزی و محیط زیست در راستای تحقق توسعه پایدار روبروست، که در برآیند حاصل از آنها، شاهد شکل گیری ترمی جدید به نام حقوق محیط زیست هستیم که، قوانین برنامه ای بخشی از آن است. توسعه کشورها، براساس تدوین راهبردها، سیاست ها و برنامه هایی (بلند مدت، میان مدت، کوتاه مدت) صورت می پذیرد که با
تکیه بر آرمانها، توانایی ها، امکانات و شرایط محیطی حاکم بر کشورها تدوین شده است.

با بررسی قوانین برنامه های عمرانی ( شش برنامه ) قبل از انقلاب اسلامی و برنامه های توسعه ای (چهار برنامه ) پس از انقلاب اسلامی، آنچه محرز می باشد، جایگاه سیر صعودی و توسعه حقوق محیط زیست در روند تدوین و تصویب قوانین برنامه ای است.

چنانچه در بررسی این قوانین در بستر زمانی پس از انقلاب، صرفنظر از مباحث ماهوی و تحلیل محتوای مواد، شاهدیم جایگاه محیط زیست به گواهی ارقام از یک تبصره ( تبصره ١٣ ) در قانون برنامه اول توسعه از مجموع ٥٢ تبصره، در برنامه چهارم توسعه به یکی از محورهای شش گانه به نام حفاظت محیط زیست، آمایش سرزمین و توازن منطقه ای تغییر یافته است و در مجموع
١٥ ماده از ١٦١ ماده قانون برنامه چهارم به محیط زیست اختصاص یافته و در کنار آن نیز در ١٤ ماده دیگر ضرورت رعایت مسائل زیست محیطی مورد توجه قانونگذار قرار گرفته و لحاظ شده است. گرچه در این برنامه نیز تا رسیدن به وضعیت مطلوب راه نسبتاً طولانی در پیش است.

روند طی شده بیانگر حرکت در مسیری نسبتاً موفق در زمینه لحاظ نمودن ملاحظات زیست محیطی با برنامه های توسعه ای جهت دستیابی به توسعه پایدار است، که، موفقیت قطعی این برنامه ها، منوط به اجرای کامل آن خواهد بود.

باید اذعان نمود که تحقق تمامی اهداف زیست محیطی مندرج در برنامه های توسعه ای، خصوصاً در برنامه چهارم توسعه به عنوان آخرین برنامه با دیدگاه زیست محیطی، متضمن تقویت زیرساختهای بنیادی، هماهنگی بین امور زیست محیطی، عزم و اراده ملی و فراهم نمودن بستر مناسب جهت مشارکت عمومی به ویژه سازمان های غیردولتی است، که تجلی آنرا باید در برنامه پنجم توسعه دید. ضمن آنکه، برای ترسیم دیدگاه کلان و چشم انداز آینده باید در صدد ترسیم برنامه بلند مدت توسعه پایدار در کشور بود.
ادامه مطلب ...

اقتصاد محیط زیست (به طور کلی و مختصر)

اقتصاد محیط زیست به طور کلی رابطه بین آثار اقتصاد بر محیط زیست و آثار محیط زیست بر اقتصاد را بررسی می‌کند.


اقتصاد و محیط زیست، از طریق دو جریان با یکدیگر در ارتباط هستند. منابع تجدیدپذیر و پایان‌پذیر در حال حرکت از محیط زیست به سوی اقتصاد هستند و از سوی دیگر، اغلب پسماندهای محصولات که به وسیلهٔ فعالیت‌های اقتصادی تولید می‌شوند، در حال حرکت از اقتصاد به محیط زیست هستند. هنگامی که جریانات مواد و ضایعات از ظرفیت و قابلیت واقعی محیط تجاوز می‌کند، ظرفیت منابع طبیعی و زیست‌محیطی کاهش می‌یابد. جریان سریع منابع پایان پذیر به درون چرخه اقتصادی این خطر را به وجود می‌آورد که ذخیره منابع پایان‌پذیر ممکن است سریعتر تمام شود.

هنگامی که جریان منابع تجدیدپذیر نیز به سوی چرخه اقتصادی، از نرخ تجدید و احیا این منابع تجاوز می‌کند باعث کم شدن بهره‌وری منابع می‌شود و احتمال انقراض آن افزایش می‌یابد. انتشار پسماندها اضافه بر ظرفیت محیط زیست، احتمال فرسایش منابع طبیعی را افزایش می‌دهد، کاهش و فرسایش سریع منابع پایان‌پذیر باعث افزایش یافتن بهره‌برداری منابع تجدیدپذیر خواهد شد و همچنین افزایش انتشار پسماندها اضافه بر ظرفیت محیط زیست، عموماً نشان‌دهندهٔ این است که اقتصاد به سوی وابستگی بیشتر به سوی محیط زیست در حرکت است.

از آنجا که مقیاس‌های سنتی اندازه‌گیری کارایی اقتصادی، تغییرات در اندازهٔ منابع طبیعی و زیست‌محیطی را مورد محاسبه قرار نمی‌دهند، این مقیاس‌ها، مقیاس‌های ضعیفی جهت اندازه‌گیری پایداری بلندمدت اقتصاد می‌باشند. حسابداری منابع طبیعی و محیط زیست، ناکارایی مقیاس‌های سنتی در اندازه‌گیری کارایی اقتصاد را به وسیلهٔ محاسبهٔ تغییرات ذخایر منابع طبیعی اصلاح می‌کند.

EIA یا به زبان ساده ارزیابی اثرات زیست محیطی

فرآیند مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی


مراحل ارزیابی اثرات محیط‌زیستی مشتمل بر مراحل زیر است:



- پیش امکان سنجی فنی-اقتصادی


- غربال‌گری (SCREENING):تصمیم‌گیری‌درمورد لزوم انجام ارزیابی اثرات توسعه، سطح وعمق مطالعات مربوط به‌آن


- تعیین محدوده (SCOPING): تعیین مسایل عمده و تعیین محدوده و شرح خدمات مطالعه


- تعیین و تحلیل اثرات (IMPACT ANALYSIS): پیش‌بینی اثرات طرح و تعیین اهمیت آن


- اقدامات اصلاحی (MITIGATION): اقداماتی در جهت جلوگیری، کاهش یا جبران اثرات


- تهیه گزارش‌ (REPORTING): آماده سازی اطلاعات لازم جهت تصمیم‌گیری در مورد پروژه


- بازنگری (REVIEWING): آزمون کیفیت گزارش تهیه شده


- تصمیم‌گیری (DECISION MAKING): پذیرش، رد و یا پذیرش پروژه مشروط به رعایت ضوابط ‌زیست محیطی


- پیگیری (FOLLOW UP): کنترل، مدیریت و ممیزی اثرات اجرای پروژه،


- مشارکت مردمی (PUBLIC INVOLVEMENT): آگاه‌ سازی و دخالت گروه‌های ذینفع وذی‌نفوذ درفرآیند تصمیم‌گیری.



مراحل وگردش کار تهیه گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی



تهیه گزارش ارزیابی درصورت الزام به انجام آن، درمراحل مختلف توسط کارفرما انجام می‌پذیرد. جدول شماره 1نمودار مراحل گردش کاری ارزیابی مشاهده می شود.ترتیب مرحله‌ای تهیه‌ گزارش ارزیابی برای جلوگیری ازاتلاف زمان و کاهش هزینه ها، تایید گزارش، اخذ مجوز اجرا و یا عدم دریافت آن به شرح زیر می باشد :


- سازماندهی و مدیریت
- زمان بندی مطالعات
- تامین اعتبارات مالی و هزینه ها
- تعیین محدوده مطالعات(مرزهای پروژه پیشنهادی اعم از : اکولوژیک، اجتماعی،اداری)
- تعیین شرح خدمات مطالعات
- تهیه اطلاعات پایه مورد نیاز
- تدوین گزارش


گزارشات ارزیابی در دو شیوه تهیه می شوند :


- گزارش ارزیابی اجمالی(مقدماتی)
- گزارش ارزیابی (جامع)


الف : گزارش ارزیابی مقدماتی(اجمالی)
در ایران این گزارش اهمیت زیادی دارد چون با صرف بودجه کم و با بکارگیری داده ها، آمارها و اطلاعات قابل دسترس و یا تولید کم هزینه آنها ضرورت و الزام تهیه گزارش وعدم نیاز به ارایه آن مشخص میشود.هدف تشخیص زود هنگام اثرات مهم و جدی بر محیط زیست اطراف است. چنین تشخیصی می تواند در مراحل اولیه طرح معدنی، بر اساسمطالعات مقدماتی ویژگیهای طرح، اطلاعات عملیاتی و سایر اطلاعات موجود صورت پذیرد.
این گزارش در برگیرنده موارد زیر می باشد :


- چکیده غیر فنی
- تشریح طرح یا پروژه پیشنهادی
- تشریح مرحله آماده سازی و اقدامات زیر بنایی
- آلاینده ها و پسماندهای مهم تولید شده
- خطرات سوانح و عدم ایمنی مرتبط با طرح
- پیش بینی آثار و پیامدهای مثبت و منفی طرح برای هر یک از گزینه ها
- تجزیه و تحلیل آثار کاربردی و پیامد های محیط زیستی طرح
- مدیریت و پایش محیط زیستی طرح
- ارایه شیوه های پیشگیری ، کاهش وکنترل برای هر یک از آثار منفی محیط زیستی مرتبط با فعالیت‌های طرح
- منابع و مراجع مورد استفاده
- نام و مشخصات مسئولیت و تجربیات ارزیابی هر یک از مشاوران و تهیه کنندگان
- پیوستها



ب : گزارش ارزیابی مشروح (جامع)


درشرایطی که یک گزارش ارزیابی مقدماتی مورد تایید سازمان مسئول‌ دولتی واقع نشود، موارد زیرنیاز به تهیه و ارایه گزارش ارزیابی (جامع) را الزامی می نماید.
- پروژه هایی که دارای اثرات پایدار منفی در محیط زیست بوده و یا اینکه اثرات آنها ناشناخته اند. درنتیجه به اطلاعات بیشتری نیاز دارندکه‌ در گزارش ارزیابی(جامع) ارایه می شود.
- پروژه هایی که برحسب تجربه و سابقه دارای اثرات منفی و ناسازگار در محیط زیست می باشند لازم است که بررسی های بیشتری انجام گیرد.
در این مرحله پس از ارزیابی اثرات فعالیتهای طرح معدنی و بررسی امکان کاهش اثرات، پیش بینی های لازم برای تعقیب، کنترل و نظارت انجام می شود.



مندرجات پیشنهادی یک گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران :


1- خلاصه غیر فنی :
شامل نوع ویژگیهای پروژه ، گزینه های موجود ، خلاصه ای از وضعیت موجودمحیط زیست ، آثارمهم طرح برمحیط زیست و برنامه های پیشگیری ، کاهش و کنترل آثار نامطلوب ونتیجه گیری از ارزیابی محیط زیستی


2- شرح پروژه :


2-1- عنوان طرح
2-2- اهداف ، نیازها و ضرورتهای طرح
2-3- جایگاه طرح در برنامه ها و سیاست‌های کلی مملکت
2-4- قوانین ، مقررات و استانداردهای محیط زیستی مرتبط با طرح
2-5– موقعیت مکان پیشنهادی طرح
2-6– گزینه های مکانی و فنی طرح
2-7- فازبندی کلی طرح
2-8- تشریح ریز فعالیتهای طرح به تفکیک فاز احداث و بهره برداری
2-9- نمودار خط تولید و تشریح فرایندها برای واحدهای صنعتی و معدنی
2-10- تاسیسات جانبی و پروژه های پی آیند (احداث راه ، اماکن و خدمات عمومی و...)
2-11- ویژگی های طرح در هر یک از گزینه ها و فازهای طرح شامل
2-11-1- ارایه ظرفیت تولید و یا ارایه سطح خدمات رسانی برای طرحهای عمرانی – خدماتی
2-11-2- تخمین کلی سرمایه
2-11-3- براورد نوع و میزان مواد اولیه ، محل تامین و نحوه انتقال آنها
2-11-4- براورد نوع و میزان منابع آب و موارد مصرف ، محل تامین و نحوه انتقال آنها
2-11-5- براورد نیروی انسانی و محل تامین
2-11-6- براورد و میزان محصول اصلی و جانبی



3- تشریح مرحله آماده سازی و اقدامات زیر بنایی :
که منجر به تغییر و تخریب محیط زیست می شود به صورت فهرستیاز:خاکبرداری، برداشت پوشش گیاهی ، احداث استخرباطله، زه کشی ،حفاری و...


4- آلاینده ها و پسماندهای مهم تولید شده طی فرایند و عملیات درهر یک از گزینه ها و فازهای طرح شامل : آلاینده های هوا، فاضلابهای بهداشتی و صنعتی ، زایدات و ضایعات زباله ، سروصدا و... 

5- خطرات سوانح وعدم ایمنی مرتبط با طرح شامل:

احتمال انفجار، نشت،پیامدهای وقوع بلایای طبیعی


6- تشریح وضعیت موجود محیط زیست منطقه: 


6-1- تعریف محدوده مطالعاتی و نمایش روی نقشه
6-2- محیط فیزیکی شامل(خاکشناسی، زمین شناسی، منابع آب، هواواقلیم، صدا و ارتعاش)و آلودگی های هر یک ازآنها
6-3- محیط طبیعی(زیستگاههای آبی و خشکی با ذکر جوامع گیاهی و جانوری وگونه های نادر،مناطق چهار گانه سازمان حفاظت محیط زیست)
6-4- محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(جمعیت ویژگی‌ها و تحولات آن،اشتغال، تسهیلات، آموزش، بهداشت، اعتقادات فرهنگی و مذهبی، میراث فرهنگی)
6-5- معرفی اجمالی سایر طرحهای توسعه مصوب ویا در دست اجرا در محدوده مطالعاتی روی نقشه
6-6- تشریح کاربری های اراضی در محدوده مورد مطالعه وراهبردهای طرح های برنامه ریزی بالادست برای محدوده موردنظر



7- پیش بینی آثاروپیامدهای مثبت ومنفی طرح برای هریک ازگزینه ها و فازهای پیشنهادی
به صورت (اثر برمحیط فیزیکی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، کاربری اراضی )


8- تجزیه و تحلیل آثار کاربری ها و پیامدهای طرح


9- مدیریت و پایش محیط زیستی طرح


9-1- ارایه شیوه های پیشگیری، کاهش و کنترل برای هر یک از آثار منفی محیط زیستی مرتبط با فعالیتهای طرح
9-2- ارایه برنامه کلی مدیریت محیط زیستی برای اندازه گیری و پایش آثار محیط زیستی وبازرسی و نظارت بر حسن انجام اقدامات پیشنهادی کنترل و کاهش


10- منابع و مراجع مورد استفاده


11- نام و مشخصات مسئولیت و تجربیات ارزیابی هریک از مشاوران


12- پیوستها


روش‌های ارزیابی محیط زیستی



روشهای مختلفی برای ارزیابی اثرات محیط زیستی پروژه‌ها وجود دارد که هریک با توجه به صلاحیت متخصصین ، ‌دسترسی به‌ اطلاعات لازم،بودجه،زمان و فن آوری رایانه‌ای براساس قابلیت استفاده ازآنها دریک کشورانتخاب‌ می شود.


انتخاب روش‌های ارزیابی زیست محیطی به موارد زیر بستگی دارد:

v نوع و اندازه پروژه

v نوع گزینه هایی که باید مورد ارزیابی قرار گیرند

v ماهیت اثرات احتمالی

v ماهیت روشهای ارزیابی زیست محیطی

v تجربه در کاربرد روش ارزیابی زیست محیطی

v منابع قابل دسترسی

v ماهیت مشارکت مردم

v تجربه کارفرما


این روشها در گروههای زیر قرار می گیرند :



1- کارشناسی ویژه (تخصصی)

2- چک لیستها

3- ماتریسها

4- روش کمی

5- شبکه ها

6- رویهم گذاری نقشه ها

7- روش منوری2001


اقدامات اصلاحی
در یک پروژه، پیامدها و یا اثرات سوء ومهم محیط زیستی بندرت قابل حذف است. ولی‌ با اقدامات امکان پذیرمی‌توان آنهارا کاهش داد. این اقدامات که برای کاهش اثرات ناسازگار مهم به کار میروند به نام اقدامات اصلاحی ، جبرانی و یا کاهش ، حذف و بازسازی یا ترمیم اثرات نامیده میشوند.
این اقدامات از طریق عملیات مهندسی و مدیریت انجام پذیر می گردند و به عنوان یک اصل مهم گزارش ارزیابی اثرات محسوب می شوند که یک گزارش بدون ارایه برنامه هایا اقدامات اصلاحی مورد تایید سازمان نخواهد بود.



پایش
پایش محیط زیستی یک پروژه علی‌رغم عدم وجود نگرانی از بروز احتمالی یک یا چند پیامد ناسازگار و حتی باشدت و اهمیت کم در اثر فعالیتهای آن پروژه از اهمیت زیادی برخوردار است.
هدف از ارایه این برنامه دستیابی به اطلاعاتی است که مشخص می نماید اثرات وپیامدهای فعالیتهای یک طرح یا پروژه مورد سنجش قرار گرفته و نتایج آن حاکی ازاقدامات مقبول و یا غیر مقبول انجام شده و یا در حال انجام می باشد.
پایش محیط زیستی به عنوان گردآوری و ارزیابی اطلاعات جهت موارد زیر به کارمی رود:


- تعیین میزان اثراقدامات حفاظت محیط زیست

- بهبود مدیریت پروژه و برنامه های مرتبط آن و...


یافته های برنامه پایش اطلاعات و خط مشی های مناسب را برای کنترل و اجرای‌ اقدامات اصلاحی و کاهش اثرات سوء فراهم می نماید.در شرایط عدم تطابق یافته ها با قوانین، مقررات، ضوابط و استانداردها و نهایتا با برنامه های پایش، اقدامات مورد نیاز و ضروری اعمال خواهد گردید.
مشارکت مردم


مشارکت جامعه به عنوان بخش تلفیقی یک ارزیابی محیط زیستی به شمار می‌رود. دیدگاهها و نظرات مشارکت کنندگان در این فرایند می تواند به ارزیابی موثرتری برای شناسایی پیامدهای مهم پروژه و تصمیم گیری بهینه کمک نمایند.


دلیل مشارکت جامعه و مشاوره ها در این فرایند در موارد زیر خلاصه می شود:


- آشنایی بیشتر جامعه با پروژه
- کمک کردن دیدگاهها و نظرات در مورد پروژه به برنامه ریزی
- شناسایی عدم رضایت گروهها از پروژه و اقدام برای رفع نگرانی های آنان
- تحلیل و ارزیابی نظرات و نگرانی های جامعه
در ایران جلب مشارکت عموم از طریق ”فرم نظرخواهی ارزیابی زیست محیطی“در روزنامه ها اجرا می گردد.



ممیزی
هر چند در گزارشات ارزیابی اثرات ناسازگار پیش بینی شده و برنامه راهکارهای اقدامات اصلاحی‌ و پایش ارایه می گردند ولی نیاز به نوع دیگری از سیستم مدیریت محیط زیست وجود دارد.
ممیزی به عنوان یک ابزار مدیریتی دارای ویژگیهای زیر است :



- تعیین اثرات
- بررسی شرایط موجود در گزارش ارزیابی انعکاس یافته
- آزمون صحت پیش بینی اثرات در ارزیابی
- شناسایی نواحی که دراثر ارزیابی باید بهبود می یافته اند
دارا بودن نگرش توسعه کیفی برای ارزیابی های محیط زیستی که در آینده انجام خواهند شد.



منابع مورد استفاده :


- شریعت ، سید محمود و منوری ، سید مسعود ، 1375 ، مقدمه ای بر ارزیابی اثرات زیست محیطی ، تهران ، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست ، چاپ اول



- منوری ، مسعود، 1384 ، ارزیابی اثرات زیست محیطی ، تهران ، انتشارات میترا ، چاپ اول



- محرم نژاد ، ناصر، 1385 ، مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست ، تهران ، انتشارات میران



- نوری ، جعفر، جزوه ارزیابی زیست محیطی و آمایش محیط زیست



نظر شما در مورد این مطلب حائز اهمیت است پس لطفا ....


مقاله : آلودگی نوری

ساعت بدن با نور کوک می‌شود
بدن شما دارای یک ساعت درونی است که فعالیت‌ها و رفتارهای روزانه را برنامه‌ریزی می‌کند. البته این ساعت درونی هم مانند ساعت‌های دیگر می‌تواند دستخوش تغییر شود و جلو یا عقب بیفتد. اختلال در ساعت درونی بدن باعث بروز بیماری‌های مختلف و اختلالات خواب و خستگی روزانه می‌شود. به طور کلی، عواملی همچون میزان روشنایی نقش مهمی در تنظیم ساعت درونی بدن دارد، ...
...به همین دلیل هم دانستن نکات بیشتری در مورد عوامل موثر بر ساعت بدن به ما کمک می‌کند تا عوامل محیطی را به گونه‌ای تنظیم کنیم تا ساعت درونی خود را دچار اختلال نکنیم و کیفیت زندگی مطلوبی داشته باشیم.

گیرنده‌های ویژه نور در چشم

هر فردی در بدن خود یک ساعت داخلی دارد. این ساعت داخلی تمایل زیادی به تند یا کند کار کردن دارد، بنابراین اگر سرنخ‌هایی که زمان را به ما نشان می‌دهند از دست بدهیم بسرعت هماهنگی خود با چرخه شبانه‌روز را از دست خواهیم داد. در گذشته تصور می‌شد فعالیت‌های روزانه ساعت‌های درونی را تنظیم نگه می‌دارد، اما مطالعات مختلفی که در دهه 80 میلادی انجام شد نشان داد این نور است که نقش کلیدی را در تنظیم ساعت درونی بدن به عهده دارد. در سال 1986 میلادی چارلز زیسلر با قاطعیت نشان داد که می‌توان با استفاده از نور ساعت درونی افراد را مجدد راه‌اندازی (Reset)‌ کرد، درست مانند وقتی که ساعت مچی خود را تنظیم مجدد می‌کنیم. این یافته‌ها کمک کردند تا بتوانیم علت اختلالات خواب متناوب را در نابینایان دریابیم. در واقع از آنجا که نابینایان نمی‌توانند نور را تشخیص دهند، ساعت داخلی آنها نمی‌تواند خود را با چرخه شبانه‌روز هماهنگ کند. البته زیسلر (از دانشگاه پزشکی هاروارد)‌ معتقد بود ساعت داخلی برخی نابینایان درست کار می‌کند و برای اثبات این اعتقاد هم تاکید کرد که ساعت درونی نابینایان نیز به کمک نور تنظیم می‌شود و چشم آنها نیز به گونه‌ای آن را تشخیص می‌دهد در حالی که این افراد هیچ شناخت آگاهانه‌ای از نور ندارند. با این حساب به نظر می‌رسد چشم‌های ما بجز گیرنده‌های بینایی، گیرنده‌های دیگری دارد که روشنایی را تشخیص می‌دهند و این گیرنده‌ها تا مدت‌ها از چشم محققان پنهان بوده‌اند. هم‌اکنون ما می‌دانیم که سلول‌های تخصص یافته برای شناسایی روشنایی در شبکیه وجود دارند که پیام آنها به جای قشر بینایی مغز به منطقه تنظیم ساعت درونی بدن می‌رود. در برخی افراد نابینا، این سیستم سالم است و به آنها اجازه می‌دهد تا ساعت درونی منظمی داشته باشند.

این کشفیات تاثیر زیادی بر دانسته‌های قبلی ما گذاشته‌اند. هم‌اکنون مشخص شده است حتی نور کم هم می‌تواند ساعت درونی بدن را دستخوش تغییر کند، یعنی روشن بودن لامپ‌ها تا دیروقت یا حتی نگاه کردن به صفحه نمایشگر رایانه می‌تواند تنظیم‌های داخلی را به هم بریزد. علاوه بر آن به نظر می‌رسد نور آبی بیشترین توانایی را برای تغییر ساعت درونی بدن دارد.

اثرات بالقوه اختلال در ساعت درونی چیزی فراتر از احساس خستگی و ناخوشی است. شواهد مختلف نشان می‌دهد اختلال مداوم در ساعت درونی بدن با بیماری‌های مهمی همچون سرطان، بیماری‌های قلبی و دیابت همراه است و این مساله می‌تواند حتی روی مدارهای عصبی مغز اثر بگذارد.

البته خبرهای خوش هم در این زمینه کم نیست. به عنوان مثال از مدت‌ها قبل شناخته شده است که نور درخشان در طول روز اثرات افسردگی ناشی از تاریکی طولانی‌مدت زمستانی را در افراد مبتلا به اختلال خلق فصلی کاهش می‌دهد. علاوه بر آن تحقیقات جدید فواید دیگری را هم پیدا کرده‌اند. به عنوان مثال، سالمندانی که در خانه در معرض نور درخشان (معادل نور محیط آزاد در یک روز ابری)‌ برای مدت یک ساعت در صبح قرار داشتند کمتر علائم افسردگی را نشان دادند.

قسمتی از علت این است که ساعت درونی ما سطح هورمونی به نام ملاتونین را تنظیم می‌کند. وقتی هوا تاریک می‌شود، سطح ملاتونین در بدن ما افزایش می‌یابد و باعث احساس خواب‌آلودگی می‌شود، در حالی که نور روشن تولید ملاتونین را متوقف می‌کند و ما را هوشیار نگه می‌دارد. بنابراین نور در شب دو اثر جداگانه دارد. یکی راه‌اندازی مجدد ساعت داخلی بدن و دیگری مهار تولید ملاتونین. ریچارد استیونس از دانشگاه کانکتیکات اولین شخصی بود که به این نکته که مهار ملاتونین می‌تواند روی سلامت انسان تاثیر بگذارد، مشکوک شد. در طول دهه 80 میلادی او روی علت سرطان سینه که در کشورهای توسعه یافته شایع‌تر است کار می‌کرد و با نتایجی برخورد کرد که نشان می‌داد نور زیاد می‌تواند روی تکامل بافت سینه‌ها تاثیر بگذارد و ترشح ملاتونین را مهار کند و سطح پایین ملاتونین ممکن است باعث افزایش میزان استروژن شود که روی سرطان سینه موثر است. پس از مدتی استیونس دریافت مواجهه با نور مصنوعی موجب تغییر عمیقی در محیط زندگی می‌شود که می‌تواند با روش‌های مختلفی روی سلامت ما موثر باشد. این عقیده به عنوان نظریه نور در شب شناخته شده و شواهد مختلفی آن را مورد تایید قرار داده‌اند.

یک آزمایش جالب

مطالعات مختلفی نشان داده‌اند که رابطه‌ای بین نور شب و سرطان بخصوص سرطان سینه وجود دارد. در یکی از این مطالعات، محققان سلول‌های سرطان سینه را وارد بدن موش‌های ماده کردند و آن را با خون خانم‌های سالم تغذیه کردند. این خون هنگام روشنایی روز یا در شب پس از گذشت 2 ساعت تاریکی مطلق یا 90 دقیقه پس از حضور زیر نور فلوئورسنت جمع‌آوری شده بود. خون غنی از ملاتونین ـ که از خانم‌هایی که در تاریکی مطلق قرار داشتند گرفته شده بود ـ بشدت باعث کندی رشد تومور شد. در نقطه مقابل، تومورهایی که با خون کم ملاتونین ـ خانم‌هایی که در معرض نور قرار داشتند تغذیه شده بودند ـ سریع‌تر رشد کردند. بنابراین به نظر می‌رسد با تغییر میزان نور و سطح ملاتونین می‌توان رشد تومور را تحت تاثیر قرار داد.

در آزمایش‌های بعدی معلوم شد تومور در موش‌هایی که برنامه‌هایی مشابه شغل‌های شیفتی و خسته‌کننده را دنبال می‌کردند نیز تندتر رشد می‌کند. شواهدی که شغل‌های شیفتی را در سرطان سینه موثر می‌دانند آنقدر گسترده‌اند که در سال 2007 میلادی سازمان بهداشت جهانی این نوع مشاغل را در گروه عوامل محتمل موثر بر سرطان سینه دسته‌بندی کرد. به طور کلی باید گفت اگر ملاتونین کلید اصلی باشد این احتمال وجود دارد که هر آنچه باعث مهار ملاتونین می‌شود می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد. برخی از یافته‌ها نشان می‌دهند خانم‌هایی که کاملا نابینا هستند ـ یعنی هیچ گیرنده نوری فعالی در چشم‌هایشان ندارند ‌ـ نسبت به خانم‌های بینا 50 درصد کمتر در خطر سرطان سینه قرار دارند. چرا که سطح ملاتونین در خانم‌هایی که کاملا نابینا هستند دچار آشفتگی نمی‌شود که همین موضوع می‌تواند دلیل کمتر بودن خطر ابتلا به سرطان در آنها باشد.

بجز سرطان، اختلال در ساعت درونی بدن و مهار ملاتونین با چاقی، دیابت و بیماری‌های قلبی ـ عروقی نیز مرتبط است. مطالعات نشان می‌دهد در مقابل کسانی که در روز کار می‌کنند، کارکنان شیفت شب بیشتر به سکته قلبی و مغزی دچار می‌شوند و این اختلاف با افزایش سال‌های کاری بیشتر می‌شود.

نور آبی، ساعت بدن را دستکاری می‌کند

مطالعات مختلفی که روی حیوانات آزمایشگاهی صورت گرفته نشان داده‌اند به هم خوردن روند طبیعی زندگی می‌تواند مدارهای عصبی مغز را تحت تاثیر قرار دهد و باعث اختلال عملکرد شناختی شود.

به عنوان مثال موش‌هایی که در چرخه غیرطبیعی 10 ساعت روشنایی و 10 ساعت تاریکی قرار گرفته بودند پیچیدگی عصبی مغز خود را از دست دادند. دانشمندان بر این باورند که نتایج این آزمایش قابل تعمیم به انسان‌هاست و به نظر آنها این مطالعه گواه این است که ایجاد اختلال در ساعت درونی بدن با تغییرات چرخه روشنایی موجب تغییراتی در مغز و رفتار انسان‌ها می‌شود. براساس این مطالعات مشخص شده است طول موج آبی بیشترین تاثیر را در تغییر ریتم و مهار ملاتونین دارد. در سال 2001 دانشمندان پی بردند که ترشح ملاتونین وقتی بشدت مهار می‌شود که داوطلبان در ساعت 2 بامداد در برابر نور روشن با طول موجی بین 450 تا 480 نانومتر، یعنی قسمتی از محدوده طیف آبی قرار گیرند.
این یافته‌ها ثابت می‌کنند سلول‌های تخصص‌یافته‌ای در شبکیه ما وجود دارند که حاوی پروتئین حساس به نوری هستند که به طور عمده به نور آبی پاسخ می‌دهند. در آزمایش‌های بعدی معلوم شد نور خالص آبی با طول موج 460 نانومتر 2 برابر بیشتر از نور سبز با طول موج 555 نانومتر ملاتونین را مهار می‌کند. علاوه بر آن، نور آبی ساعت داخل بدن را به اندازه 3 ساعت راه‌اندازی مجدد (Reset) می‌کند، در حالی که این مقدار برای نور سبز یک ساعت و نیم است.
در یک آزمایش از داوطلبان خواسته شد عینک‌‌هایی به چشم بزنند که نور آبی را فیلتر می‌کند و اجازه رسیدن طیف آبی را به چشم نمی‌دهد. وقتی داوطلبان در موقعیت کاری شبیه‌سازی شده شیفتی، زیر نور مصنوعی اتاق قرار گرفتند، تولید ملاتونین در آنهایی که از عینک استفاده نمی‌کردند مهار شد، در حالی که میزان ملاتونین در افرادی که از عینک استفاده کرده بودند مشابه افرادی بود که در محیط کم‌نور به سر می‌بردند. در نهایت این آزمایش نشان می‌دهد استفاده از چنین عینک‌هایی می‌تواند اثرات نامطلوب را روی کارکنان شیفتی و آنهایی که تا دیر وقت بیدارند، کاهش دهد.

بد در شب، خوب در روز

نور آبی از این نظر که ساعت درونی بدن را در شب مختل می‌کند بد است، ‌با وجود این بهترین نوری که می‌توانید در روز داشته باشید همین نور آبی است چرا که نور آبی بیشترین تاثیر را در حفظ هوشیاری افراد دارد، به طوری که دیده شده است افرادی که در مقابل نور خالص آبی قرار داشتند در امتحانات سریع‌تر به سوالات پاسخ می‌دهند و اشتباهاتشان نسبت به افرادی که زیرنور خالص سبز قرار داشتند، کمتر است. در مجموع باید گفت طول موج آبی چه در شب و چه در روز بیشترین تاثیر را بر فیزیولوژی بدن انسان دارد. گفته می‌شود نوری که شامل همه طول موج‌های مرئی می‌شود و مشابه نور طبیعی خورشید است برای محیط‌های کاری بهتر است، اما اگر هوشیاری مدنظر باشد میزان طول موج آبی در آن موثر است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که اگر روشنایی شبانه موضوع مهمی است، ‌باید در نظر داشته باشیم که ممکن است از این هم بدتر شود چرا که لامپ‌های کم مصرف و LED به طور معمول از لامپ‌های تنگستن معمولی نور آبی بیشتری ساطع می‌کنند. این در حالی است که همان‌طور که می‌دانیم امروز بیشتر لامپ‌های قدیمی دارند جای خود را به لامپ‌های جدید، که از نوع کم مصرف یا LED هستند، می‌دهند. علاوه بر آن، در حالی که بیشتر مطالعاتی که روی تاثیر نور شبانه بر بدن انسان صورت گرفته‌‌اند از نور شدید در مدت طولانی استفاده می‌کردند، مطالعات جدید نشان می‌دهند نور طبیعی منزل و حتی روشنایی کم نیز ممکن است فیزیولوژی طبیعی بدن را با مشکل مواجه کند. مطالعه‌ای که بتازگی منتشر شده است نشان می‌دهد در افرادی که در اواخر عصر در برابر نور طبیعی اتاق قرار داشتند نسبت به افرادی که در مقابل نور اندک قرار داشتند، سطح ملاتونین دیرتر افزایش می‌یابد و 90 دقیقه کمتر در این سطح باقی می‌ماند.

حتی نورهای کم مانند چراغ‌های رومیزی و نمایشگر رایانه، علاوه بر مهار ملاتونین می‌توانند ساعت درونی بدن شما را عقب بکشند. شاید این مساله بتواند شیوع بالای اختلال خواب تاخیری را توضیح دهد. در این اختلال افراد دیر به خواب می‌روند و در هنگام بیدار شدن احساس خستگی می‌کنند. البته درجه آسیب به میزان آشفتگی ایجاد شده بستگی دارد و اثبات نهایی این مساله به یک مطالعه بسیار وسیع نیاز دارد. هر چند تاکنون شواهد بسیاری دوره کوتاه خواب را با افزایش خطر بیماری‌های قلبی ـ عروقی، سکته مغزی، فشار خون بالا، دیابت و افسردگی مرتبط دانسته‌اند.

خوشبختانه این مساله از آن مشکل‌هایی است که راه‌ چاره دارد. با وجود این که هنوز محققان میلی به تدوین راهنمایی برای روشنایی شبانه نشان نداده‌اند، می‌‌توانیم نظر اجمالی به کارهایی که ناسا در این زمینه انجام داده است، بیندازیم چرا که آنها اخیرا حد بالای روشنایی را در محل خواب فضانوردان کاهش داده‌اند. تولیدکنندگان هم می‌توانند نقش مثبتی در این زمینه ایفا کنند. آنها می‌توانند لامپ‌های مفیدی برای روشنایی شب تولید کنند که نور آبی کمتری ساطع می‌کند. نوع جدیدی از لامپ‌های کم‌مصرف به نام ESL تولید شده است که طیف نوری آن بیشتر شبیه لامپ‌های معمولی تنگستنی است.

درواقع راحت‌ترین کار عوض کردن لامپ‌هاست، اما شاید قسمت مشکل ماجرا راضی کردن افراد برای خاموش کردن تلویزیون یا کنار گذاشتن آیپدشان قبل از خواب است.

از نور درست استفاده کنید

برای این که در طول روز هوشیاری کافی داشته باشید و شب‌ها راحت و با آرامش بخوابید به راهکارهای زیر توجه کنید:

- در طول روز، بخصوص صبح‌ها در معرض نور کافی قرار بگیرید. نور درخشان باعث می‌شود هوشیارتر و سرحال‌تر باشید و شب‌ها با آرامش به رختخواب بروید.

- هرچه سن شما بیشتر می‌شود، نور بیشتری در طول روز احتیاج پیدا خواهید کرد. عدسی چشم با افزایش سن نور کمتری را از خود عبور می‌دهد. درواقع میزان نور آبی عبوری کمتر می‌شود. نور آبی نقش ویژه‌ای در تنظیم ساعت درونی بدن در روز ایفا می‌کند.

- قبل از این که وقت خواب شما فرا برسد نور اتاق را کاهش دهید، یعنی از نگاه کردن به صفحه نمایشگر نورانی (تلویزیون یا رایانه)‌ بپرهیزید.

- زمان به خواب رفتن و از خواب بیدار شدن را تغییر ندهید و سعی کنید این فرمان را در روزهای مختلف ثابت نگه دارید.

- وقتی بدن شما مدتی را در تاریکی سپری می‌کند نسبت به روشنایی حساس‌تر می‌شود. اگر لازم است در طول شب از خواب برخیزید و از نور کم قرمز رنگ استفاده کنید تا آشفتگی را به حداقل برسانید.

- از مصرف کافئین (چای، قهوه و...) در اواخر روز خودداری کنید تا برای به خواب رفتن دچار مشکل نشوید.

- اگر با وجود رعایت کردن همه این نکات، همچنان برای به خواب رفتن دچار مشکل هستید، قبل از به خواب رفتن چند ساعتی از عینک‌هایی با شیشه‌های کهربایی رنگ استفاده کنید. این عینک‌ها نور آبی را فیلتر و از ورود آن به چشم‌ها جلوگیری می‌کنند.

نویسنده: دکتر امیر شیروانی
منبع: روزنامه ایران پنجشنبه 30 تیرماه 1390