ویژگی های زمانی و مکانی خشکسالی

خشکسالی ها ویژگی های متعددی دارند که عبارتاند از:

1-آغاز، تداوم و پایان خشکسالی 

خشکسالی غالبا به عنوان یک پدیده خزنده توصیف میشود و برخلاف سیل و بارندگی که شما میدانید چه زمانی شروع شده، چه زمانی خاتمه پیدا کرده و در چه محدودهای بوده است توصیف زمانی و مکانی خشکسالی بسیار مشکل است (علیزاده 1385). به طور کلی تشخیص زمان آغاز و خاتمه خشکسالی مسئله بسیار مشکلی است. اصولاً زمان آغاز خشکسالی عمدتاً به تعریف مورد استفاده وابسته است. در حالت کلی می توان گفت زمان آغاز خشکسالی، زمانی است که ذخیره رطوبتی چه در محیط خاک (خشکسالی کشاورزی) و چه در مخازن آبی(خشکسالی هیدرو لوژیک) خاتمه یافته باشد. از طرف دیگر انتهای خشکسالی نیز مسأله قابل توجهی محسوب می شود. پایان خشکسالی نسبت به زمان آغاز محسوستر است. در امر کشاورزی، پایان خشکسالی، زمانی است که نزول باران، رطوبت مورد نیاز خاک را تأمین نماید (شفیع زاده 1389). زمان آغاز تا پایان خشکسالی که به عنوان دوره تداوم خشکسالی در نظر گرفته میشود، یکی از ویژگیهای اساسی خشکسالی محسوب میگردد. ممکن است مقیاس زمانی دوره تداوم خشکسالی از روز و ماه تا سال تفاوت نماید. هر قدر دوره تداوم خشکسالی طولانی تر شود، ذخایر آب منطقه تحت خطر جدی قرار گرفته و به همین جهت شدت خشکسالی رخ داده  افزایش می یابد (اسدی زارچ 1388).

تداوم خشکسالی به بازه زمانی بین آغاز و پایان یک رخداد خشکسالی اطلاق شده و از نظر تعیین میزان اثرات و پیامدها به اندازه شدت خشکسالی اهمیت دارد. به عنوان نمونه یک خشکسالی با شدت نسبتا کم یا یک خشکسالی بین فصلی ، اگر در فاصله زمانی که یک محصول خاص در دوره رشد و شکوفایی خود به کمبود رطوبت حساس و شکننده است رخ دهد، در مقایسه با یک خشکسالی با شدت و تداوم زمانی طولان یتر و بحرانی تر در چرخه زراعی آثار زیانبار و مخرب بیشتری دارد( WMO و GWP .2001).

2-شدت خشکسالی

شدت خشکسالی معمولی ترین و رایج ترین ویژگی خشکسالی است که به انحراف یک شاخص از حالت نرمال آن اشاره دارد. تعیین یک آستانه مشخص برای بیان شدت، گامی جهت تشخیص زمان آغاز، پایان، تداوم و گستره مکانی خشکسالی است. زمان بندی و تداوم با تعیین زمان تقریبی آغاز و پایان خشکسالی تعیین می شود. تعامل یا برهمکنش متقابل خشکسالی و اجزاء در معرض آن شامل مردم، اراضی کشاورزی، ذخایر و منابع آب و ... و نیز میزان آسیب پذیری این اجزاء نسبت به خشکسالی، میزان تأثیرپذیری را معین می سازد. اهمیت شدت به حدی است که پایش، ارزیابی و پیشبینی این پدیده بدون توجه به شدت آن چندان مفید نیست ( WMO و GWP .201).

میزان کمبود آب در هر گام زمانی (مثلاً ماهانه) از یک دوره خشکسالی نسبت به آستانه معین، شدت خشکسالی نامیده میشود (شارما 2000). بر اساس تعریف هر قدر میزان کمبود بارندگی نسبت به شرایط میانگین کمتر باشد، به همان اندازه تأثیر خشکسالی نمود عینی بیشتری پیدا میکند (علیزاده 1235). علاوه بر این، میزان استمرار حالت خشکسالی در یک منطقه نیز گویای شدت خشکسالی در همان منطقه است، یعنی در شرایطی که خشکسالی تنها برای یک ماه استمرار داشته باشد احتمال دارد بارش ماه بعد، میزان کمبود ماه مزبور را جبران نماید، ولی اگر ماه بعدی نیز خود نسبت به شرایط طبیعی کمبود داشته باشد، به مراتب در شدت بخشیدن به حالت خشکسالی مؤثر خواهد بود (قویدل رحیمی و همکاران 1384). میزان کاستی در متغیر مورد مطالعه و همچنین زمان استمرار آن بیانگر شدت خشکسالی است. به همین منظور برای مشخص ساختن این عامل در مطالعه خشکسالی، محققان با استفاده از نمایههای مختلف سعی میکنند درجه ناهنجاری منفی متغیر مورد مطالعه را نیز مد نظر قرار دهند. انتخاب نمایههای SPI ، RDI ، EDI و SPEI در پژوهش حاضر عمدتا به همین دلیل بوده است. زیرا در محاسبه ی آنها فاکتورهای متعدد اقلیمی که هر یک به نوعی بیانگر شدت خشکسالی هستند استفاده می شود ( اسدی زارچ 1388).

تحقیقات انجام گرفته نشان میدهد که درصد فراوانی وقوع خشکسالی و شدت آن در کشور بسیاربالا بوده که بیشترین فراوانی با 50 درصد متعلق به منطقه بندرعباس می باشد و پس از آن به ترتیب، زابل 46.7 % ، زاهدان 43% ،  یزد 42% ، ایرانشهر 40% ،  کرمان 27 % ، دارای خشکسالی است که همگی جزو مناطق خشک ایران محسوب می شوند. بطورکلی پراکندگی جغرافیائی مجموع درصد خشکسالی محاسبه شده درنواحی جنوبی کشور از گستردگی زیادتری برخوردار است و هرچه از بخش های جنوبی و مرکزی کشور فاصله گرفته می شود از شدت و فراوانی خشکسالی ها نیز کاسته می شود (فتاحی و صداقت کردار 1386). دلیل این امر، تاثیر سیستم های پرفشار جنب حاره ای است که مقادیر بارندگی بخش های جنوبی کشور را نسبت به بخش های شمالی و غربی به طور محسوس کاهش داده و مانع ازتأثیر سیستم های شمالی و غربی به این مناطق می شود (مبین 1392).

3-فراوانی خشکسالی 

فراوانی خشکسالی نیز از ویژگیهای مهم مورد مطالعه در بررسی خشکسالی یک منطقه بشمار میآید که در مقیاس های مختلف زمانی (سالانه، ماهانه و فصلی) محاسبه می شود. با توجه به وجود شدت های مختلف خشکسالی، بررسی فراوانی می تواند برای هر یک از این شدت ها به طور جداگانه صورت گیرد. همچنین محاسبه توزیع فراوانی در شدت های مختلف می تواند در ارزیابی قابلیت منطقه مورد مطالعه نسبت به شدت های مختلف خشکسالی کاربرد داشته باشد. در سالهای اخیر تعدادی از محققین روش هایی را برای محاسبه دوره بازگشت خشکسالی ها ارائه کرده اند(چونگ 12 و همکاران 2000 ، فرناندز و همکاران 1999، ژورنل و همکاران 2003).

4-وسعت منطقه ای خشکسالی

اینکه خشکسالی در چه وسعتی روی دهد و اثرات آن تا چه حدی فراتر رود خود مسأله مهمی است. اصولا رخداد خشکسالی می تواند در منطقه ای با وسعت چند صد کیلومتر مربع اتفاق افتد ولی ممکن است شدت و دوره تداوم آن در سراسر منطقه یکسان نباشد. خشکسالی قارهای که خصوصا در مناطق خشک اتفاق می افتد در ناحیه وسیعی که صدها، بلکه هزاران کیلومتر مربع را می پوشاند، گسترش پیدا میکند. در خصوص وسعت تحت شعاع پیامدهای ناشی از خشکسالی به نمونه های متعددی میتوان اشاره نمود. به عنوان مثال در نتیجه شدت و تداوم خشکسالی ها، طوفان های گرد و غبار صحرای بزرگ آفریقا در دهه 1970 از چنان قدرت و سرعتی

برخوردار شدند که ریزغبارهای ناشی از آن با طی هزاران کیلومتر مسیر، به اروپای غربی و مرکزی رسیدند. ورود این ریزغبارها و گسترش آنها در این مناطق اثرات مهمی بر شرایط تابشی و تغییر در تابش خورشیدی دریافت شده به سطح زمین داشته است )وارنر 2004).

5-دوره تناوبی رخداد خشکسالی

بررسی های مربوط به احتمال تکرار خشکسالی ها و سایر پدیده های طبیعی به صورت رخدادهای نامنظم، بخش زیادی از تحقیقات محققان را به خود اختصاص داده است، به طوری که بیش از 1000 مقاله در رابطه با ارتباط رخدادهای آب و هوایی با سیکل یازده ساله کلف های خورشیدی تهیه شده است (بران و رادیر 1985).

کلف های خورشیدی لکه هایی هستند که به دلیل اختلاف درجه حرارت در سطح خورشید، به صورت لکه های سیاهی به نظر می رسند. چگونگی پیدایش این لکه ها هنوز به درستی شناخته نشده است و بیشتر تصور می شود که زبانه کشیدن و در هم پیچیدن توده های گاز مشتعل از خورشید باعث پدید آمدن آن گردد. با بررسی های انجام گرفته، امروزه رابطه میان لکه های خورشیدی با برخی از پدیده های زمینی به اثبات رسیده است (جعفری بهی 1387). در رابطه با تناوب رخدادهای خشکسالی، برخی از محققان علاوه بر تناوب 11 ساله به دوره 22 ساله پی برده اند. برخی محققان نیز به دوره تناوبی بیشتری اشاره کرده اند. با توجه به مطالعات زیادی که در این زمینه انجام شده است هنوز قانونمندی علمی که به طور قطع مورد تأثیر واقع شود عنوان نگردیده است. این گونه مطالعات در کشورهای استرالیا و هند نشان داده اند که هنگام کاهش لکه های خورشیدی یا به دنبال آن، خشکسالی های شدیدی در این مناطق روی داده است (بالم و مولی 1981).