..:: محــــــــــیـــط ســـــبـــــــز (بیابان زدایی) ::..

منابع طبیعی-بیابان زدایی-محیط زیست

..:: محــــــــــیـــط ســـــبـــــــز (بیابان زدایی) ::..

منابع طبیعی-بیابان زدایی-محیط زیست

بیابان زدائی و عوامل وابسته به آن (تحقیقی بسیار ارزشمند)

بیابان زدایی چیست ؟ (علل و عوامل وابسته)

محسن رضائی

بیابان زایی چیست و چگونه اتفاق می افتد؟

اجازه می خواهم از تشریح عوامل بیابان زایی نظیر بوته کنی، چرای مفرط و خارج از فصل دام در مراتع ، تبدیل مراتع به دیمزار، برداشت بی رویه آب از سفره های آب زیرزمینی، معدن کاوی و بهره برداری از معادن، جاده سازی و توسعة شهرها و روستاها و امثال آن که سالیان سال گفتیم و نوشتیم خودداری کنم و به یکی دو مورد از موارد حاد آن بپردازم و سپس راههای مهار و کنترل آن را از نگاهی دیگر (اگر نگویم جدیدتر) بیان کنم.

هرگونه استفاده از این مطلب بدون ذکر منبع مجاز نمی باشد .

تحقیقی ارزشمند در مورد بیابانزدائی و عوامل وابسته که خواندن آن خالی از لطف نیست .

مطالب مربوط به بیابان زدایی

ویژگی آب و هوای خشک

بارندگی در مناطق خشک کم و نامنظم است

مقدار باران در سال‌های مختلف متفاوت است و ممکن است حتی چند سال بارندگی صورت نگیرد
بارندگی اغلب شدید و به صورت رگبار است
به علت خشکی و وزش باد میزان تبخیر و تعرق بیشتر از بارندگی سالانه‌است
وزش باد در مناطق خشک به ویژه بیابان‌ها شدید است که علاوه بر حمل ذرات گرد و غبار بر خشکی هوا می‌افزاید.

پراکندگی و علل ایجاد بیابانها

علل ایجاد بیابان ها

گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید

در منطقه‌های استوایی به علت تابش عمود آفتاب بیشترین گرما دریافت می‌شود و بیشتر بیابانها نیز در این عرضهای جغرافیایی قرار دارند. ( از جمله صحرا ی بزرگ افریقا ).

فشار زیاد جنب حاره ای

فشار هوا در همه عرضهای جغرافیایی یکسان نیست.وقتی در جایی فشار هوا کم باشد، هوا به علت سبکی بالا رفته و پس از سرد شدن در صورت وجود رطوبت کافی و سایر شرایط لازم موجب بارندگی می‌شود.هوای گرم و مرطوب استوایی پس از ایجاد بارش به اطراف مدار راس السرطان و راس الجدی حرکت می‌کند. اما به علت سنگین شدن وتراکم در عرض‌های جغرافیایی مذکور فرو می‌نشیند و یک منطقه پر فشار به وجود می‌آورد.این توده هوا با از دست دادن رطوبت خود فرو می‌نشیند نتیجه این امر خشکی و گرمی هوا و صاف بودن آسمان در این مناطق است. در دریا این منطقه را مدار بدون باد یا عرض جغرافیایی اسب، بر گرفته از نام کاشف آن ساتاسپ دریانورد ایرانی دوران خشایارشا می نامند.

جریان‌های آّب سرد ساحلی

جریان‌های سرد اقیانوسی که از قطب جنوب به سمت استوا حرکت می‌کند در برخی نقاط ساحلی به علت ایجاد هوای سرد و نشست هوا، مانع ایجاد بارش در این مناطق می‌شود مانند بیابان آتاکاما و اریکا در آمریکای جنوبی. بیابان نامیب در آفریقا.

دوری از منابع رطوبتی و وجود کوهستان: بسیاری از بیابانهای دنیا در اثر دوری از منابع رطوبتی و وجود کوهستان به عنوان یک مانع در برابر رطوبت شکل گرفته‌اند. بیابان تاکلاماکان(تکله مغان)در آسیای مرکزی و بیابان گبی در مفولستان از این دست بیابان‌ها هستند.

بیابان زدایی از دیدگاه جهانی

تخریب سرزمین یا بیابان زایی در مناطق خشک و نیمه خشک تا نیمه مرطوب مقوله ایست که توجه متفکران جهان را به خود جلب کرده و کنترل و کاهش عوامل بیابان زایی در سرلوحه کار ارگان های بین المللی قرار گرفته است.استفاده غیر اصولی از منابع طبیعی و اراضی کشاورزی در این مناطق به دلیل افزایش جمعیت و نیازهای بشری موجب کاهش توان تولید این مناطق شده و در روند تخریب و گسترش اراضی بی حاصل رو به افزایش است.شدت بیابان زایی و عواقب ناگوار آن در دو دهه اخیر به خصوص در افریقا و آسیا سبب گردیده تا وجدان جهانی بیدار گشته و در صدد یافتن راه چاره برآیند.در اواخر دهه 1960 و اوایل 1970 در آفریقا موضوع بیان زایی به عنوان یک معضل جهانی تایید و در کنفرانس سران ریو در سال 1992 مطرح گردید و بعد از تلاش های مستمر در سال 1994 معاهده مبارزه با بیابان زایی ملل متحد تدوین شد.در 15 اکتبر 1994 این معاهده به امضاء رسید که ایران سومین کشور امضاء کننده آن بود.با تلاش های مستمر این کنوانسیون در تاریخ 9/10/75 این معاهده از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت و ایران به صورت یکی از اعضای متعاهد آن درآمد.بر اساس مصوبه این کنوانسیون هر ساله 17 ژوئن که مصادف با خرداد ماه است به عنوان روز جهانی بیابان زدایی نامگذاری شده است.

از نظر این کنوانسیون بیابان زایی به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک،نیمه خشک،تا خشک نیمه مرطوب ناشی از عوامل مختلف از جمله تغییرات آب و هوایی و فعالیت های انسانی می باشد و بیابان زدایی فعالیت هایی را شامل می شود که بخشی از توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک،نیمه خشک،نیمه مرطوب را در راستای توسعه در بر گرفته و هدف آن عبارت است از :

- جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین
- احیای زمین های جزئا تخریب شده
- احیای زمین های جزئا بیابانی شده

برای بیابان تعاریف متعددی بیان شده‌است. در همه این تعاریف به دو ویژگی اغلب بیابان‌ها یعنی کمبود بارش و تبخیر زیاد تاکید می‌شود.

در زمین چند نوار عمده بیابانی وجود دارد که مهم‌ترین آنها در نیمکره شمالی از مجاورت اقیانوس اطلس تا حدود چین است که شامل صحرای بزرگ آفریقا، بیابان عربستان، ایران، ترکمنستان، گبی وتار می‌باشد.

اگر بیابان زایی را بر اساس تعریف کنوانسیون بیابان زایی تعریف کنیم؛ می گوید تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عواملی مانند عوامل انسانی و عوامل طبیعی. در زمان حاضر عوامل طبیعی، آنچنان نقشی در بیابان زایی ندارند البته خشک سالی‌هایی که به وقوع می‌پیوندد بیابان زایی را تشدید می‌کند ولی در ایران ما این عوامل انسانی هست که بیشتر باعث بیابان زایی میشود و شاید مهمترینش افزایش جمعیت باشد. ما در سی چهل سال پیش این جمعیت را نداشتیم. ببینید جمعیت ما در چهل سال پیش چقدر بوده و الان چقدر است؟ فشار این جمعیت هم مخصوصا جمعیت روستایی روی زمین هست .

اجازه بدهید مثال ملموس تری در ارتباط با این موضوع و ارتباطش با بیابان زایی ارایه کنم. هرچند امکانات روستا ها در حال حاضر نسبت به چند دهه پیش تغییرات قابل توجهی داشته است و حقیقتا از لحاظ تامین آب و برق و امکانات مشابه با قبل قابل مقایسه نیست ولی آیا در همین مناطق، بیابان زایی نسبت به قبل کمتر شده است ؟ 20-30 سال قبل روستایی که 20 یا 30 خانوار جمعیت داشت اکنون دو برابر شده است مسلما این تعداد افراد در روستا به کار کشاورزی یا دامداری مشغولند. از طرفی برای کشاورزی در مناطق بیابانی زمین و آب محدود است پس با این وجود روستایی یا باید به شهر بیاید و جذب کارهای کاذب شود و یا در روستا زمین بیشتری اضافه کند و کار کشاورزی کند. زمین بیشتر هم آب بیشتر می خواهد در بیابان که نمی شود دیم کاری کرد! آنگاه بدون توجه به امکانات سفره آب زیرزمینی و آبخوان ها اقدام به حفر چاه عمیق می کنیم! آب پمپاژ می شود ، با پمپاژ بی رویه آب، علاوه بر آنکه سطح آب زیرزمینی پائین میرود ،

تعادل هیدرو استاتیک بین آب شور و آب شیرین بهم می‌خورد. آب شیرین که پمپاژ شد آب شور زیر زمین به طرف سفره‌ی آب شیرین هجوم می آورد و در پمپاژ‌های بعدی یواش یواش آب شور میشود، آب شور که بالا آمد در سطح زمین خاک را شور می‌کند خاک که شور شد محصول کم میشود کیفیت محصول که پایین آمد زمین همجوار و جدید بزیر کشت می رود و این روند ادامه می یابد تا وقتی که به خود می آییم و می بینیم که در روی زمین شوره زار و کویر درست کرده ایم و در زیر زمین سطح سفره آب آنچنان افت کرده که باید چاه را کف شکنی کنیم. ایکاش که کار به همین جا ختم می شد. (همه حرف من این است که دولتی که می گوید مردم در روستا بمانید و به شهر نیایید و روستا را آباد کنید اگر برنامه ریزی درستی برای روستایی نداشته باشد عاقبتش این است. پس باید اشتغال دیگری برای روستائیان ایجاد کند تا فشار آنها از مرتع و منابع طبیعی برداشته شود).

در حال حاضر این پدیده بیابانزایی و کویر زایی در بسیاری از مناطق ایران بصورت یک چالش‌اساسی و جدی بروز کرده است که نمونه بارز آن را می توان در استان کرمان سراغ گرفت. بطور مثال در دشت رفسنجان که در اوایل انقلاب پمپاژ چاه‌ها در عمق 50 تا 80 متری از سطح زمین قرار داشت اکنون به 300 متر و بیشتر افزایش یافته و کیفیت آن نیز در بسیاری از مناطق در نتیجه نفوذ آب‌های شور مورد تهدید جدی قرار گرفته و از بد به بدتر تبدیل شده است. کارشناسان پیش بینی می کنند در صورتی که چاره‌ای برای انتقال آب به این دشت صورت نگیرد (انتقال بین حوضه‌ای آب) تخریب باغات و سفره‌های آب زیر زمینی ادامه می یابد و سالانه حدود پنج هزار هکتار از باغهای پسته با شیرابه کویر که از اعماق بیش از 300 متر پمپاژ می شود, شور و قلیایی می شود. به این ترتیب در یک مقطع زمانی بیست ساله کلیه این باغات به شهر سوخته‌ای تبدیل خواهد شد که شاید اصلاح آنها حتی با انتقال آب کافی و با کیفیت مطلوب هم دیگر امکانپذیر نباشد و در یک کلام تبدیل به بیابان خواهند شد.

پس در این بخش ما دو معضل داریم یعنی با افزایش سطح کشاورزی ، سطح بیابانها و شوره زارها را گسترده تر کرده ایم ؛ دوم اینکه علاوه بر افت سطح آبخوانها، کیفیت آب را هم بدتر کرده ایم و خواسته یا ناخواسته در جهت بیابان زایی گام برداشته ایم. در این مورد وزارت نیرو آماری ارایه کرده است که بر اساس آن از 400 دشتی که در کشور داریم حدود 176 دشت با تراز منفی آب روبرو هست و در جای دیگری گفته است 67 درصد آبخانه‌های کشور با تراز منفی آب روبروست. تاسف بار تر از آن این است که 70 درصد این آب کمیاب و پر هزینه تا رسدن به سر مزرعه تلف می شود بعبارت دیگر راندمان آب کشاورزی در کشور ما حدود 30 درصد برآورد می شود . از طرفی در طول این سی چهل سال که حدود 9 متر افت آب داشته ایم متاسفانه تعداد سیلاب‌ها از 202 مورد در دهه‌ی سی به حدود2000 در دهه ۸۰ رسیده است یعنی بر خلاف این که ما افت آب در زیر زمین داریم در روی زمین سیلاب داریم و این حکایت از مسائلی میکند که به هر حال این آبی که باید در عرصه نفوذ بکند و آبخانه‌ها را تغذیه کند منجر به سیلاب شده است پس یک شاخص دیگر هم از آثار و عوارض بیابان زایی پیدا شد. سیلخیزی !! دلیلش چه چیزی می تواند باشد؟ کاربری نادرست اراضی و تخریب پوشش گیاهی!! متاسفانه آمار دامی هم که الان در کشورمان ارایه می شود تقریبا سه برابر ظرفیت چرایی مراتع است چیزی حدود 107 میلیون راس واحد دامی و در طول مدت هفت یا هشت ماه از مراتع استفاده می‌کنند. به این ترتیب مهمترین عوامل بیابان زایی و یا موثرترین آنها شناخته شد. البته تمام تقصیر را نباید به گردن جامعه روستایی گذاشت بلکه در اطراف همین پایتخت (پایاب حوضه) آثار بیابان زایی کاملا مشهود است.

در ارتباط با مسایل اجتماعی و اقتصادی بیابان زایی نیز این واقعیت را باید قبول کرد که مسایل و مشکلات فعلی بیابان و بیابان زایی در ایران صرفا مشکلات فنی و تکنیکی نیست بلکه مسایل ساختاری و اجتماعی و چه بسا سیاسی است. در حوزه وسیع و گسترده بیابان سر و کار ما بیشتر با جامعه روستائی است بنابراین شناخت ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه روستایی از جمله توفیقات کاری محسوب می شود. وضع جوامع روستائی در زمینه های اجتماعی و اقتصادی ویژگیهای خاص خود را دارد ارتباط این جامعه با محیط اطراف خود در طول زمان باعث بوجود آمدن روابط و عرف خاصی در سطح روستا گردیده که بسته به شرایط محیط در مناطق مختلف متفاوت است. بنابراین در هر برنامه ای که در ارتباط با جامعة روستایی باشد، شناخت ساختار اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی روستا و عملکرد آن ضرورت دارد و بدون توجه به آن هر گونه طرحی نه تنها با موفقیت همراه نخواهد بود بلکه باعث بروز ناهماهنگی و بر هم زدن ساختار سنتی اجتماعی و اقتصادی روستا نیز خواهد شد، فعالیتهای چند دهه اخیر بیابان زدایی تا حدودی گویای این واقعیت است زیرا در اغلب طرحهایی که تاکنون به مرحله اجرا در آمده به وضعیت اجتماعی و اقتصادی مردم کمتر توجه شده است به طوری که مردم در مقام معارضه با منابع طبیعی بوده اند. در این زمینه بایستی خلاء ناشی از ضعف فرهنگی بویژه فرهنگ منابع طبیعی به طریقی پر شود ضمن آنکه اقدامات قانونی در برابر متجاوزین به منابع طبیعی برای هر قشری از جامعه با قاطعیت اجرا شود.

- اصلاح روش تامین انرژی در مناطق مستعد بیابان زایی

در ایران با زمینه مناسب اقلیمی و تابش آفتاب در بیشتر مناطق و در اکثر فصول سال همچنین وجود مناطق واجد پتانسیل بالای باد و قابلیت های تولید انرژی زمین گرمایی زمینه لازم و مناسبی برای استفاده و گسترش انرژیهای نو و پاک فراهم است. انرژی خورشیدی و باد ، از جمله منابعی هستند که در کشور ما بویژه در مناطق بیابانی به فراوانی یافت می شوند، با شناخت مکانهای مناسب این منابع و بکارگیری ابزار مناسب برای تبدیل آنها به انرژی های دیگر می توان از این منابع غنی به عنوان یک نیروی تکمیل کننده و یاری رسان برای تامین انرژی گرمایی و سرمایی استفاده کرد. در صورت توسعه بیشتر و بهتر این انرژی ها می توان قسمت اعظم نیازمندیهای شهری و روستایی را در مناطق مناسب از این طریق تامین کرد. می توان گفت حل مشکل انرژی در نواحی روستایی مواجه با پدیده بیابان زایی از طریق کنترل مصرف منابع انرژی موجود و توسعه منابع جدید انرژی ، در خاتمه بخشیدن به قطع درختان و تخریب پوشش گیاهی موثر بوده و انجام این دو ، تضمینی برای اصلاح تعادل اکولوژیک و کنترل گسترش بیابان زایی می باشد .

- بهبود وضعیت معیشت اقتصادی ساکنان بیابان

اکنون در مجامع ذیربط بین المللی فقر بعنوان یک عامل بیابان زایی شناخته شده است بنا براین برای مبارزه با بیابانزایی، اهمیت عوامل اقتصادی را نیز باید مد نظر داشت. کشاورزی و دامدارای در اراضی خشک یا وجود ندارد و یا اینکه مانند کشاورزی و دامداری در اراضی حاصلخیز، پر منفعت نیست. در این مناطق دولت باید به مردمی که در کویر و بیابان زندگی می کنند کمک کند و از لحاظ اقتصادی زندگی این مردم را در سطح معقولی تامین کند. این کمک های اقتصادی شامل وام بلاعوض، ‌معاضدت در تهیه علوفه ارزان برای دامهای آنان و رساندن تجهیزات و لوازمات لازمه می باشد. امروزه از پتانسیل های موجود در بیابان و ایجاد درآمد برای ساکنین این مناطق در بسیاری از کشورها برنامه ریزی های خوبی انجام گرفته است که یک نمونه آن بحث اکوتوریسم یا طبیعت گردی است .

مناطق بیابانی ایران سرشار از جاذبه های توریستی و گردشگری هستند. شاید بتوان گفت اکثر شهرها و یا حتی برخی از مناطق روستایی واقع در نواحی بیابانی دارای آثار فرهنگی و یا جاذبه های تاریخی و طبیعی منحصر به فرد هستند. از یزد و کاشان و اصفهان گرفته تا کرمان و خراسان و سمنان و... که همگی در محدوده مناطق بیابانی ایران قرار گرفته اند و هریک از شهرهای این استانها ویژگیهای خاص تاریخی-فرهنگی و طبیعی خود را دارند که می توانند در جذب گردشگران داخلی و خارجی بخوبی نقش ایفا کنند. از کویرهای نمک بیابانهای مرکزی تا شهر افسانه ای کالوت های لوت و تپه های شنی اطراف هر یک از شهرها و روستاهای مناطق فوق با برنامه ریزی و مدیریت درست می توان درآمد قابل توجهی برای عمران و آبادانی مردم همان سرزمین کسب کرد که خود راهی در جهت مهار بیابان زایی محسوب می شود.

- کنترل جمعیت و تولید اشتغال

از آن جائی که رشد جمعیت در روستاها بیشتر است و از طرفی سطح اراضی زیر کشت نیز محدود می باشد با افزایش جمعیت دو مسئله پیش میاید یا فشار روی زمین زیاد می شود و ممکن است همین امر موجب فرسایش خاک و بیابانی شدن اراضی شود یا اینکه عده ای به شهرها هجوم بیاورند و مشکلات حاد اجتماعی یا سیاسی دیگری را سبب شوند. برای رفع این مشکل دولت می تواند با آوردن صنایع سبک و دیگر صنایع مربوطه در مناطق روستایی اقدامات مناسبی انجام دهد به این ترتیب نه تنها شغل و کار و حرفه برای مردم مناطق خشک و بیابانی ایجاد می شود بلکه از فشار آنها به مراتع نیز کاسته می شود مسلما تشویق مردم در جهت کنترل جمعیت برای زندگی بهتر نیز باید همواره در سرلوحه برنامه های دولت قرار داشته باشد.

استفاده از تکنیک های جدید و مناسب برای کشاورزی در بیابان

قبلا اشاره کردم که دو مسئله مهم و اساسی برای کشاورزی در بیابان کمبود آب و تبخیر شدید آفتاب است. یعنی در این مناطق آب و خاک مناسب برای کشاورزی کم (و شور ) است، بنا بر این برای رهایی از این وضعیت باید شرایط بصورتی فراهم شود که تا آنجا که ممکن است از هدر رفت آب در این مناطق جلوگیری شود. بعبارت دیگر باید از کمترین فضا بیشترین و بهترین تولید حاصل شود که در این زمینه می توان استفاده از گلخانه و کشت گلخانه ای را توسعه داد. کما اینکه در سالهای اخیر برای استفاده بهینه از آب و زمین برای کشت انواع محصولات در بعضی از مناطق بیابانی کشور به کشت گلخانه ای مبادرت شده است. این کار را باید به فال نیک گرفته و سایرین را تشویق به این کار کرد. این کار در شهرک گلخانه ای استان قم صورت گرفته است که باید مورد حمایت بیشتر کارشناسان و مسئولین مربوطه قرار گیرد زیرا در حال حاضر گلخانه ها در وضعیت مطلوبی نیستند. این روش ها در پاره ای از کشور ها همراه با تحقیقات کافی انجام شده است که باید از تجربیات خوب آنها استفاده کرد. قصد بنده از این قسمت بحث معرفی راهکارهای مناسب برای حداکثر استفاده از محدودیت های خاک و آب در بیابان و جلوگیری از توسعه سطح کشت در مناطق بیابانی است.

کنترل بیابان زایی
در این زمینه روش هایی برای کنترل بیابان اعم از نهالکاری، بذرپاشی، قرق و امثال آن تا کنون بسیار گفته شده و نوشته شده است، ولی آیا با استفاده از این روش ها توانسته ایم بر مشکلات بیابانزایی غلبه کنیم؟ می بینیم بازخورد آنها آنچنانکه شایسته است نتیجه زضایت بخشی نداشته است. البته این مسئله را نباید کتمان کرد که کار در مناطق بیابانی بسیار سخت و طاقت فرساست چرا که سالها در اینگونه مناطق بیابانی کار کرده ام و سختی و مرارت کار را از نزدیک با گوشت و پوست و استخوان لمس کرده ام اما از برآیند کار راضی نیستم هر چند که موفقیت های خوبی هم داشته ایم. شاید یکی از دلایل موفقیت کمتر کارهای بیابان زدایی توجه بیشتر به امور فنی و توجه نکردن یا به عبارتی توجه کمتر به مسایل اجتماعی و اقتصادی و بافت جامعه حاکم در مناطق کاری بوده است و حتی فراتر از آن شاید بتوان گفت ما تک بعدی کار کرده ایم چه بسا منابع طبیعی کار خودش را و کشاورزی نیز کار خودش را بدون توجه به اشتراکات بسیار نزدیک این دو بخش از بدنه یک وزارتخانه برای رفع مشکلات بیابان زایی انجام داده اند.

در این مورد اگر به توضیحات قبلی رجوع کنیم آثار مدیریت درست امور کشاورزی و آبیاری در کاهش اثرات بیابان زایی کاملا قابل درک است یعنی می توان گفت در امور کشاورزی هر طرح و برنامه ای که در جهت ارتقا و بهبود کیفیت و کمیت آبیاری برای جلوگیری از اسراف و اتلاف آب انجام شود بطور غیر مستقیم راهکاری در جهت مهار بیابان زایی محسوب می شود. بنا بر این با اجرای برنامه هایی برای افزایش راندمان آبیاری در بخش کشاورزی با استفاده از روشهای علمی و مدرن آبیاری (کوزه ای ، قطره ای، تحت فشار و امثال آن) به منظور صرفه جویی در مصرف آب، کنترل و استفاده بهینه از منابع آبهای سطحی موجود، مطالعه و اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی و همچنین برخی اقداماتی که مستقیما در اختیار وزارت نیرو می باشد از جمله جلوگیری از بهره برداری و انسداد چاههای غیر مجاز، کنترل بهره برداری چاههای دارای پروانه و امثال آن راهکارهایی برای تقویت و تعادل آبخوانها و مآلا جلوگیری از پدیده بیابان زایی محسوب می شوند.

سیمای بیابان های ایران

کشور جمهوری اسلامی ایران در کمربند خشک جهانی قرار گرفته است.در حالی که سهم کشور ما از خشکی های جهان تنها 2/1 درصد می باشد4/2 درصد از بیابان های جهان را در خود جای داده است.میانگین بارندگی یک دوم و تبخیر سه برابر میانگین جهانی است.مناطق بیابانی کشور به وسعت 33 میلیون هکتار حدود 20 درصد مساحت کشور و 25 درصد مساحت عرصه های طبیعی را شامل می شود. این مناطق به لحاظ گستردگی در 17 استان و 97 شهرستان با در برگرفتن حدود 39 میلیون نفر (2/58 درصد)از جمعیت کشور و بسیاری از شهرهای بزرگ تز جمله تهران ،اصفهان،شیراز،اهواز،مشهد و همچنین به دلیل وسعت اراضی کشاورزی و صنایع و معادن و راه آهن و جاده ها و... از اهمیت به سزایی برخوردار است و بیابان های کشور از نظر مکانی به دو گروه بیابان های داخلی و ساحلی تقسیم می شوند.خاکهای این مناطق تکامل نیافته و دارای مواد آلی کم،PH اسیدی ضعیف تا قلیایی لست.از نظر فلور،این مناطق دارای گیاهانی مقاوم به خشکی و شوری است و فرم رویشی آنها عمدتا درختچه و بوته است.از نظر تنوع زیستی 69 درصد از فلور بزرگ ایران در مناطق بیابانی دیده می شود.و فون آن شامل گوزن زرد ایرانی،گورخر ایرانی و تمساح است که در حال حاضر در حال انقراض می باشند.

بیابان زایی بعد از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن 21 محسوب می شود.

- تغییر اقلیم

- کمبود آب شیرین

- بیابان زدائی

بطوریکه بر اساس گزارشات سازمان های بین المللی یک ششم جمعیت، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی های جهان به مساحت پنج میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض مواجهه با پدیده بیابان زایی است.

تهدید تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3 میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیر قابل استفاده شدن 50 تا 70 هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، فوریت محیطی به ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه بعنوان تنها بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان زدایی مسحوب می شود.

در ایران به ویژه به علت تعدد، گستردگی و پیچیدگی عوامل محیطی و انسانی بیابان زا، این پدیده همچون ابعاد بین المللی واجد پیامدهای وسیع اکولوژیکی، اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی است.

هجوم ماسه های روان و خسارت ناشی از آن به کانون های جمعیتی، زیر بنایی، صنعتی و اراضی کشاورزی ، کاهش حاصلخیزی و توان تولید اراضی زارعی و عرصه های منابع طبیعی، کاهش کمی و کیفی آب های زیرزمینی، افزایش حساسیت اراضی به فرسایش، افزایش سیل خیزی، تشدید آلودگی های زیست محیطی، کاهش تنوع زیستی، ناپایداری نظام تولید و تهدید منابع معیشت و در مجموع ناپایداری اکولوژیکی،اجتماعی، اقتصادی و زیستی از جمله مهمترین آثار سوء این پدیده در ایران محسوب می شود.

بیابان زایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیولوژیک اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب اطلاق می شود.

بیابان زایی تحت تاثیر دو دسته عوامل محیطی و انسانی که در بین عوامل محیطی و انسانی است که در بین عوامل محیطی عامل اقلیمی با پارامترهای همچون زمان و میزان نامناسب بارندگی، تبخیر بالا، فراوانی و سرعت زیاد باد، گستردگی مناطق یا اقلیم خشک و فراخشک و ... با عامل زمین شناسی، همچنین بلایای طبیعی چون لغزش و رانش زمین و سیل از مهمترین عوامل محیطی بیابانزا مسحوب می شود.

در بین عوامل انسانی که البته از عوامل محیطی مهمتر هستند بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی و در نتیجه افت سطح سفره و یا شور شدن آب های زیرزمینی، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی ( ناشی از مصرف بی رویه کود، سموم آفت کش و علف کش و ...)، شیوه های نامناسب آبیاری، آیش بلند مدت اراضی زراعی حساس به فرسایش، شخم در جهت شیب، بوته کنی، تخریب و تبدیل غیر اصولی کاربری جنگل ها و مراتع، عدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مرتع و تخریب ناشی از برداشت غیر اصولی از معادن سطحی از مهمترین عوامل بیابان زا محسوب می شوند.

در ایران حدود 100 میلیون هکتار از اراضی در معرض پدیده بیابان زایی قراردارد که از این مساحت 75 میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی، 20 میلیون هکتار در معرض فرسایش بادی و پنج میلیون هکتار در معرض سایر اشکال شیمیایی و فیزیکی تخریب سرزمین همچون کاهش حاصلخیزی، شوری زایی و ... است.

اما از حیث قلمرو سرزمین های بیابانی از کل مساحت کشور 7/43 میلیون هکتار آن در زمره اکوسیستم بیابانی است که 32 میلیون هکتار از این مساحت صرفا شامل پدیده های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است که حدود 20 میلیون هکتار از این اکوسیستم های بیابانی تحت فرسایش بادی است و 4/6 میلیون هکتار از آن در محدوده مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در 183 منطقه در 82 شهرستان و در 18 استان جز کانون های بحرانی فرسایش بادی قلمداد می شود به طوریکه در این مناطق فرسایش بادی واجد خسارات عدیده اکولوژیکی، اقتصادی ، زیستی و ... به مناطق مسکونی، تاسیسات زیر بنایی صنعت، اراضی کشاورزی و منابع زیستی کشور است.
در مجموع از نظر تناسب سطح مناطق خشک ایران با جهان، کشور ایران روی کمربند خشک جهان قرار گرفته و 61 درصد از مساحت آن دارای اقلیم خشک و فراخشک است که 1/3 برابر درصد جهانی است. در مجموع ایران با 2/1 درصد خشکی های جهان دارای 4/2 درصد پدیده های بیابانی فاقد پوشش گیاهی و 08/3 درصد مناطق بیابانی جهان است.
بیابان زایی یکی از مهم ترین بحران های امروز جهان است؛ به نحوی که هم اکنون حدود یکهزار و سیصد میلیون انسان ساکن در بیش از 110 کشور (نزدیک به سه پنجم کشورهای جهان)، از اثرات زیانبارش در رنج هستند و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن نیز بی شک، ساکنان دیگر نقاط زمین را متأثر می سازد (Diallo، 2001 ). ایران‌زمین نیز به دلیل قرار گرفتنِ 6/88 درصد از مساحتش در قلمرو سرزمینهای خشک، از زیست‌بومی شکننده برخوردار است؛ به‌ویژه آنکه، 8/34 درصد مساحت کشور را (حدود پنج‌برابر میانگین جهانی) سرزمینهای خشک اشغال کرده‌اند. از این رو پژوهش در حوزه بیابان و بیابان زایی، به هدف شناسایی سازو کارهای حفاظت و بازسازی پایدارِ اندوخته‌ها و منابع آبی و خاکی کشور، در زیست‌بومهای بیابانی در اولویت کاری موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع قرار داشته است.

گروههای تحقیقاتی بخش عبارتند از :

- گروه تحقیقات منابع آب
- گروه تحقیقات منابع اراضی
- گروه تحقیقات استعداد فرسایش اراضی

- گروه مدیریت بهره‌برداری از منابع بیابان

-گروه تحقیقات استعداد رویشی اراضی

فراهم کردنِ بستری مناسب برای شناختِ اصلی ترین مناطق بحرانی کشور و مهمترین عوامل کاهندة کارایی سرزمین که ستاده های حاصل از آنها می تواند به کمک برنامه ریزان کشوری شتافته و درجة موفقیت برنامه های توسعه را افزایش دهد. بدین ترتیب، نه تنها از هدررفت سرمایه های ملی ممانعت می شود، بلکه از پس روی و زوال زیست بومهای آسیب پذیر و شکنندة کشور نیز کاسته می شود. در این راستا، می توان به موارد زیر، به عنوان مهمترین دستاورهای بخش اشاره کرد:

• کشف بیشینة کارایی مطالعات کشور در تهیة نقشة بیابان زایی به روش فائو و یونپ و تعیین کارایی توان اطلاعاتی کشور به تفکیک 9 فرایند معرف بیابان‌زایی.

• تعیین مناسب ترین زمان و مکان کاشت گونه های مورد استفاده برای تثبیت ناهمواریهای ماسه ای

• معرفی درخورترین زمان، فواصل کاشت، اندازه و سن نهال و قلمه گونه های مورد استفاده برای تثبیت ناهمواریهای ماسه ای .

• انتخاب مناسبترین نوع بادشکن، ارتفاع و فواصل آن برای تثبیت شنهای روان.

• آگاهی از مزیتها و مشکلات ناشی از کاشت محصولات جالیزی در شن زارهای تثبیت شده.

• آزمون کارایی آبیاری کوزه ای در استقرار نهال و بادشکن زنده .

• آگاهی از دلایل پژمردگی جنگلکاریها در مناطق بیابانی و ارایه راهکارهای عملی بازگرداندن شادابی آنها؛

• تعیین حد بحرانی ارتفاع تپه های شنی از نظرفراهم بودن امکان استقرار پوششهای گیاهی.

• تعیین قلمرو بیابانهای طبیعی ایران از دیدگاههای مختلف.

بی گمان، یکی از کاربردی ترین دستاوردهای این بخش که هم اینک توسط بخشی دیگرپی گرفته شده و می شود، تلاشی بود که متجاوز از دو دهه پیش آغاز گشت؛ تلاشی موسوم به آبخوانداری که بازخوردهای مثبت آن را می توان در جای جای زیست بومهای بیابانی کشور لمس کرد و مقبولیت علمی و اجرایی آن نیز از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، به عنوان راهی برای نجات 800 میلیون انسان گرسنه جهان از سوء تغذیه مورد تأیید قرار گرفته است؛ شگردی که می‌تواند با جذب تنها 700 میلیارد تومان اعتبار، بحرانِ خسارتهای ناشی از سیل و خشکسالی در کشور را با مهار 4 میلیارد متر مکعب هرزآب، به کمینه برساند .