مقاله:تحولات منابع طبیعی از گذشته تا کنون در ایران

تحولات منابع طبیعی از گذشته تا کنون در ایران

چکیده

طبیعت با جلوه های فریبایش همواره از ادمی دلبری کرده و درصدر کنجاوی هایش نشسته است . در ایران باستان انسان به طور تجربی ،  مجهز به دانش چگونه زیستن شد و بدون شک  در ابتدا در نقاطی از جنگل ها می زیست . زیستن در میان چنین انبوهی از گیاهان و جانواران ، دانش و آگاهی انسان را درباره محیطز زندگیش افزایش می داد و این دانش از طریق آموزش پدران به فرزندان منتقل می شود . باستان شناسان در (پارتیا) اثاری از جوامع کشاورزی یافته اند که نشان می دهد آنها در ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد آبیاری می کرده اند که یکی از کهن ترین آثار کشاورزی به دست آمده در جهان است. در واقع اولین قدم در ایران آریایی ها بودند . در زمان آشوریان نیز کشت گیاهان از نقاط مختلف متداول شد و در حدود ۶۰۰ سال پیش از میلاد و در زمان حکومت کلدانیان درختان و گیاهان بسیار کاشتند که باغ های آویزان از عجایب هفتگانه به شمار میرفت که در شهر بابل به وجود آمد . در زمان هخامنشیان علاقه به کشت درختان جنگلی به وجود آمد که از نظر تولید چوب اهمیت داشت . در زمان اشکانیان دارای بخش های مختلفی مانند درباری ، وقف و … شد .

در زمان ساسانیان استفاده از فرآورده های گیاهی و دارویی متداول بوده است . اولین توجه رسمی به جنگل ها در اسفند ماه ۱۳۰۲ بود که از تصویب هیات وزیران گذشت در ایران دچار تغییر و تحولاتی شد که در این مقاله به منابع طبیعی و تغییر و تحولات آن از گذشته تا حال می پردازیم .

کلمه کلیدی : تاریخچه منابع طبیعی ، اقوام ایرانی ، تغییر و تحول

حفظ و احیای منابع طبیعی ضامن شکوفایی ایران اسلامی

بازهم آتش بر جان محیط زیست کشور-آتش سوزی در اراضی پناهگاه حیات وحش میانکاله

عصر روز (شنبه ۹۳/۵/۴) بر اثر وقوع آتش سوزی ۸۰ هکتار از اراضی پناهگاه حیات وحش میانکاله بطور کامل در آتش سوخت.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بهشهر در این باره گفت: به دنبال وقوع حریق در ساعت ۱۷ عصر دیروز(شنبه) بلافاصله محیط بانان بوسیله یکدستگاه تراکتور و تانکر آب عازم محل آتش سوزی شدند.

زمان رضا احمدی افزود: با توجه به گرمای هوا، وزش باد و گستردگی آتش، از فرمانداری شهرستان بهشهر، آتش نشانی و پاسگاه انتظامی بندرامیر آباد، یگان حفاظت منابع طبیعی، شهرداری بهشهر و تعدادی از علاقه مندان به طبیعت درخواست کمک شد.

پس از ۸ ساعت تلاش کلیه دستگاه های مذکور آتش در ساعت یک بامداد امروز (یکشنبه ۹۳/۵/۵) مهار شد.

علت وقوع آتش سوزی عامل انسانی و یقینا عمدی می باشد.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بهشهر در گفتگو بادیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران گفت: در جریان این آتش سوزی ۸۰ هکتار از اراضی پناهگاه در محدوده ای بنام میانکاله صحرا با پوشش گیاهی ۷۰ درصد سازیل و ۳۰ درصد انار وحشی و تمشک در آتش سوخت.

محدوده وقوع آتش سوزی در قلب پناهگاه بوده و زیستگاه اصلی قرقاول و دراج می باشد اما از تلفات جانوری هنوز برآوردی انجام نشده است.

وی گفت: علت وقوع آتش سوزی عامل انسانی و یقینا عمدی می باشد. به همین جهت موضوع از طریق دادستان و اداره آگاهی شهرستان بهشهر در دست بررسی است.

نقل از تابناک

بیابانزایی، تخریب سرزمین، مناطق خشک، مهاجرت مردم

بیابانزایی تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه‌خشک است و به معنی کاهش یا از دست رفتن توان تولیدی یا اقتصادی اراضی دیم، مرتع، چراگاه، جنگل، بوته‌زار در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب  می باشد.

عوامل موثر بر بیابان‌زایی عبارتند از:

فرسایبیابان زداییش خاک ناشی از باد و یا آب؛

بر هم خوردن ارتباط بین بهره‌برداران و منابع طبیعی؛

از بین رفتن پوشش گیاهی (بخصوص گونه‌های بومی هر منطقه)؛

اضافه شدن گونه‌‌های شاخص بیابان‌زائی، مانند اسپند؛

مهاجرت مردم؛

افت آب‌های زیر زمینی و خشک شدن قنات‌ها؛

سبز نشدن بذرها در چندین مرحله بذرپاشی؛

بلند شدن گرد و خاک زیاد از یک منطقه؛

کم شدن بوته‌ها ؛

کم شدن بارندگی؛

از بین رفتن یا کوچ گونه‌های حیات وحش

عوامل انسانی

بهره‌برداری بیش از حد از طریق فعالیت‌های کشاورزی؛

چرای بیش از حد دام؛

قطع درختان و جنگل‌زدایی؛ 

آبیاری و زهکشی نامناسب.

تغییرات اقلیمی

بروز سیلاب‌های شدید؛

خشکسالی‌های متناوب

خشکسالی و بیابانزائی

نوعی بلای طبیعی و گاهی انسانی است که در پی کاهش بارندگی در طی یک دوره کوتاه یا بلند روی می‌دهد.

تبعات خشکسالی عبارت است از:

کاهش محصولات کشاورزی و به تبع آن دامی؛

کمبود آب برای مصارف صنعتی و خانگی؛

کاهش میزان تولید برق از نیروگاه‌های برق آبی.

آثار و پیامد‌های بیابان‌زایی 

تخریب مراتع؛

افت حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی ؛

وارد آمدن  خسارت به محصولات کشاورزی؛

کاهش توان تولید خاک؛

کاهش کمی و کیفی منابع آب‌های زیرزمینی؛

هجوم ماسه‌های روان و خسارت ناشی از آن ؛

بیکاری و گسترش فقر؛

مهاجرت.

پی نوشت :

رشد بیابان به مجموع مساحت هند ،امریکا ،چین و روسیه

 بقیه در ادامه مطلب

امنیت جهانی و محیط زیست

قرن بیستم و خصوصا" نیمه دوم آن قرنی سرشار از تحولات سریع و بی سابقه در محیط زیست جهان بود. اثرگذاری انسان بر طبیعت اطرافش به جایی رسیده که دارای ماهیت و اهمیت جهانی شده و متاسفانه این تاثیرات از سرعت سرسام آوری نیز برخوردار گردیده است.

---

دیگر تقریبا" هیچ زیستگاه یا اکوسیستم طبیعی در سطح زمین وجود ندارد که لااقل اندکی دستخوش تغییر نگردیده باشد.اما تحولات زیست محیطی زاییده فعالیتهای بشری، اگرچه از دیر باز آغاز گردیده است اما هیچگاه باندازه چند سال گذشته مورد توجه نبوده و قبلا" به هیچ عنوان نگرانیهای مجامع بشری در این رابطه این قدر با بدبینی عجین نشده بود.

با توجه به قدرت تفکر و تعقل انسان،چنین انتظار میرفت که بشر هر روز بیش از گذشته به قدرتی تبدیل شود که بتواند معیارهای ارزشمند محیط زیست را حفاظت و بهبود بخشد اما بالعکس به نظر می رسد که انسان بطور روزافزون به نیرویی مقتدر تبدیل میشود که مایه ایجاد آشفتگی در بستر حیات خود و قطع ریشه های هستی اش میگردد.

این برداشت غیرقابل انکار به جایی رسیده که این فرض که زمین در حال بهبود است بیش از پیش نیازمند دفاع و توجیه است، در حالی که این فرض که کره زمین بطور خطرناکی در حال از بین رفتن است ، به هیچ یک از این دو رفتار نیازی ندارد!

در هر حال امروزه اغلب مسایل و مشکلات و تنگناهای زیست محیطی دیگر بعنوان یک موضوع محلی و یا حتی ملی بشمار نمی آیند و با توجه به وابستگی متقابل و غیر قابل تفکیک محیط زیست با مباحث کلان انسانی از جمله اقتصاد ، فرهنگ ، توسعه ، سیاست و بویژه نوع خاص آن یعنی ژئوپلتیک ، اخلاق ، فلسفه وعرفان و بسیاری دیگر از جنبه های مادی و معنوی حیات انسانها ،در واقع هر مشکل زیست محیطی در هر اندازه وحتی محدود در داخل مرزهای قراردادی یک کشور مشکلی برای کل جهان ونوع بشر بشمار می آید.

در این مقاله سعی شده تا با تأکید بر ارتباط محیط زیست با مسایل ژئوپلتیک و نیز اقتصاد و فقر،گوشه ای از اهمیت آن را بیان و نیز توجه هرچه بیشتر سیاستمداران،عقلا و تصمیم سازان اجتماعی و فرهنگی کشور را به این مسئله اساسی جهان امروز معطوف نماید.

 

اهمییت مراتع در ایران و جهان

اهمییت مراتع در ایران و جهان

طبق آمار سازمان خواروبار و کشاورزی ، حدود 133/2 میلیارد هکتار مرتع در دنیا وجود دارد. بیشتر سطح خشکی های جهان را مراتع در برگرفته اند طبق آمار اعلام شده توسط کوک و همکارانش (1986) بیشترین سطح کره زمین به مراتع اختصاص یافته است ، بطوریکه مراتع 43% ، جنگلها 18% ، اراضی کشاورزی 20% ، مناطق مسکونی _ صنعتی 4% و اراضی بدون استفاده ( یخچالها و قلل کوهها ) 15% سطح زمین را پوشانیده است

طبق برآورد هدی (1975) مراتع 47% ، اراضی کشاورزی 10% ، جنگلهای تجاری 28% و پوششهای دایمی یخی 15% خشکیها را شامل می گردند .

وضعیت مراتع در ایران :

مساحت ایران 164 میلیون هکتار است که از این میزان 4/12 میلیون هکتار اراضی جنگلی ، 90 میلیون هکتار مرتع ، 2/43 میلیون هکتار بیابان و کویر و حدود 4/18 میلیون هکتار اراضی زراعی و باغها را به خود اختصاص داده اند . شایان توجه است که ازکل مراتع ایران فقط 3/9 میلیون هکتار جزء مراتع خوب درجه بندی شده است (3) (4) .

بر طبق نظر پابوت (1965) ، مساحت مراتع ایران حدود 94 میلیون هکتار و بر اساس آمار منتشره از سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور 90 میلیون هکتار می باشد که در این میان سهم مراتع فقیر حدود 3/43 % مراتع متوسط 3/37 % و مراتع خوب 3/9 % می باشد (6) .

دفترفنی مرتع ، سطح مراتع ایران را 80-70 میلیون هکتار برآورد کرده است (5) . تقی بهرامی در سال 1333 سطح مراتع ایران را 15 میلیون هکتار ، نیکنام در سال 1341 ، 100 میلیون هکتار شیدایی و نعمتی در سال 1357 ، 106 میلیون هکتار و شرکت اف ام سی آمریکا در سال 1975 ، با استفاده از تصاویر ماهواره ای مراتع ایران را 90 میلیون هکتار تخمین زد ، که تخمین فوق با بهره گیری از عکسهای هوایی دارای صحت بالاتری نسبت به سایر تخمین ها است (6) . حدود 46 میلیون واحد دامی مازاد در مراتع وجود دارد و این تعداد باعث افزایش فرسایش خاک در مراتع می گردند . جمعیت بهره بردار مرتع نیز 7/5 برابر توان مراتع برآورد شده است .

بررسی ها نشان می دهند که یک خانوار در مدت 7 ماه به حداقل 500 هکتار مرتع نیاز دارد در این صورت 180 هزار خانوار می توانند از مراتع ایران استفاده کنند اما در حال حاضر 916 هزار خانوار بهره بردار از مراتع بهره برداری می نمایند (6) . از نظر اقتصادی زیان ناشی از تخریب اکوسیستمهای مرتعی به مراتب بیشتر از تولید علوفه ، گوشت و سایر فرآورده های لبنی است و ادامه بهره برداری های غیراصولی و بی رویه به نابودی منابع آب و خاک و ذخایر غنی کربن این سرزمین می انجامد . متاسفانه مدیریت غلط در گذشته و حال نتوانسته است فرصت مناسب برای مرتعداری علمی و اصولی ایجاد نماید و به بهانه تامین زندگی بهره برداران روستایی و عشایری استفاده بی رویه از مراتع بیش از پیش ادامه دارد .

ارزش اقتصادی مراتع

منابع طبیعی هر کشور سرمایه ای ملی به حساب می آید که به نسل حاضر و آینده تعلق دارد . رشد و توسعه اقتصادی کشور و خصوصا بخش کشاورزی به منابع طبیعی تجدیدشونده مانند جنگلها ، مراتع ، آب و زمین متکی است . منابع طبیعی تجدیدشونده هم به عنوان نهاده درتولید و هم به عنوان ستاده مطرح است . آب ، زمین ، چوب جنگل ، علوفه مراتع ، آبزیان و شیلات ، گیاهان دارویی ، صنعتی و تولید اکسیژن ، ستاده محسوب می شود (7) .

بنابر نظر هاینس در ایران قسمت اعظم علوفه دامی ( 88 درصد) بخصوص علوفه مورد نیاز گوسفند و بز از مراتع تامین می گردد (5) .

مراتع علاوه بر ارزشی که در تولید و تامین علوفه دارند ، از سایر جهات نیز دارای اهمیت اند .

یک ارزیابی نشان می دهد که ارزش یک هکتار مرتع در سال معادل 232 دلار است که 25 درصد این میزان مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزشهای زیست محیطی است .

به عبارتی ارزش اقتصادی مراتع چهار برابر تولید (7/10 میلیون تن ) علوفه ای است که سالانه از مراتع بدست می آید (8) .

ارزش هر هکتار مرتع به شرح زیر است :

تنظیم گاز اتمسفری 7 دلار / تنظیم چرخه آب 3دلار / جلوگیری از فرسایش 27 دلار / تشکیل خاک 1 دلار / مهار آلودگی 87 دلار / گرده افشانی 25 دلار / کنترل بیولوژیک 23 دلار / تولید مواد خام یا علوفه 57 دلار / ارزش تفرجگاهی 2 دلار
و نیز ارزش مراتع در ترسیب کربن اتمسفری که در هر منطقه آب و هوایی و با توجه به گونه های گیاهی موجود باید بررسی و محاسبه گردد (9).

---

منابع :

1-Cook, C.W. 1972. Comparative nutrient values of forbs, grasses and shrubs. In wild land shrubs : their Biology and utilization.
2-Heady , H.F.,1975. Rangeland Management , MC Graw, Hill Book, company, San Francisco, U.S.A.
3-برنامه پنجساله کشاوزی و منابع طبیعی . 1367 . سازمان برنامه و بودجه
4-گزارش وضع موجود منابع طبیعی . 1371 . وزارت جهادکشاورزی ، سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور .
5-مقدم ، م . 1379 . مرتع و مرتعداری ، انتشارات دانشگاه تهران .
6-ویزه نامه منابع طبیعی ایران ، دیروز ، امروز ، فردا . 1383 . وزارت جهادکشاورزی ، سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور
7- خلیلیان ، ص . 1378 . اقتصاد منابع طبیعی . اتنشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع .
8-ویژه نامه منابع طبیعی ، دیروز ، امروز و فردا. 1383.وزارت جهادکشاورزی. سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری
9- کلاهچی ، ن . بررسی ترسیب کربن در گیاهان بوته ای غالب و خاک ، پایان نامه کارشناسی ارشد