پوشش جانوری تالاب هامون

پوشش جانوری تالاب هامون

دکتر غلامرضا نوری

نام انگلیسی :  hamoon wetland    

نام فارسی :  تالاب هامون

لیست ماهیان تالاب هامون در جدول  ذکر گردیده است. متأسفانه به جهت حوادث طبیعی و انسانی مثل خشکسالی های پیاپی و معرفی بدون مطالعه گونه های جدید، برخی از گونه های بومی و اقتصادی منطقه از جمله ماهی Schizothorax zarudnyi  در معرض تهدید قرار گرفته اند؛ در زبان فارسی آن را هامون ماهی یا انجک می نامند و افراد محلی به آن ماهی سفید هامون، سفیدک و یا وطنی می گویند. این گونه در جهان فقط مختص حوضه سیستان است  . تا پیش از دهه 1360 مهمترین منبع تأمین کننده پروتئین سفید مردم و درآمد صیادان منطقه محسوب می شده است  و طبق اظهارات صیادان قدیمی وزن آن در گذشته به 10 کیلوگرم می رسیده است  و سالیانه حدود 250 تن از این گونه از دریاچه استحصال می شده است.

تغییر ترکیب گونه ای دریاچه باعث گردید که جمعیت گونه وارداتی کپور معمولی Cyprinus carpio  به علت شرایط آسان تکثیر و تولید مثل به شدت افزایش یابد حال آنکه هامون ماهی نتوانست به سرعت کپور معمولی زاد و ولد نماید. تحقیقات نشان داده که کپور معمولی رقیب سرسخت غذایی هامون ماهی است. با کاهش سفره غذایی هامون ماهی، جمعیت و وزن این گونه در مخاطره افتاد بطوری که طبق مطالعات سال های 1378، 1380 و 1381 تعداد آن بسیار کاهش یافته و میانگین وزن آن به کمتر از 700 گرم رسیده است  و بر اساس طبقه بندی کتاب سرخ IUCN در رده گونه های آسیب پذیر قرار گرفته است ؛ به همین دلیل تلاش برای بقای نسل آن اهمیت جهانی یافته است. در سال های اخیر مدیریت شیلات سیستان اهتمام جدی به تکثیر و تولید مثل این گونه از خود نشان داده است و تکثیر مصنوعی آن تاکنون دو مرحله در سال 1380 توسط کارشناسان داخلی و 1382 توسط کارشناسان خارجی ( تصویر5-4) و حمایت UNDP در راستای طرح توسعه آبزی پروری استان سیستان و بلوچستان صورت گرفته است که در نهایت موفق به تکثیر ماهی شیزوتراکس و آموزش آن به کارشناسان بومی گردیدند .
جدول فهرست ماهی های تالاب هامون

فیتو پلانکتون ها
با وجودی که پلانکتون ها ارگانیزم های بسیار ریزی هستند ولی در حیات آب ها نقش مهمی را ایفا می نمایند و کلیه حیات جانوری در یک دریاچه را تحت الشعاع خود قرار می دهند. زیرا بصورت زنده و مرده مورد تغذیه سایر آبزیان قرار می گیرند و عامل مهمی برای تشکیل پلانکتون های جانوری هستند که خود توسط حیوانات بزرگتر و در نهایت انسان به عنوان غذا مورد مصرف قرار خواهند گرفت. جنس های متنوعی از فیتوپلانکتون در دریاچه هامون زیست می کنند از جمله Ankistrudesmus, Synedra, Secendesmus , Binuclaeria , Chlorophyta , Nitzchia, Oscillatoria , Oocystis , Cyclotella , Microcystis ,Perisinium  که در قسمت های مختلف دریاچه با توجه به خصوصیات فیزوکوشیمیایی آب ، انواع آن ها متفاوت است. مثلا در مکان های ورودی آب در حوزه رودخانه هیرمند و کانال های آبرسانی که جریان آب تند است بیشتر انواعی از فیتوپلانکتون های باریک و سوزنی شکل نظیر Nitzchia و Synedra, مشاهده می گردد که مقاومت کمتری در مسیر جریان آب ایجاد می نمایند. درمکان های آرام که حرکات زیادی وجود ندارد و دریاچه دارای آب تازه و صاف است، که در بیشتر قسمتهای دریاچه این شرایط برقرار است، فیتوپلانکتون های سبز و طلائی درشت جثه نظیر Secendesmus زیست می کنند. در نواحی جنوبی تر دریاچه، بعلت بدی شرایط، عدم تعویض آب و امکانات نامساعد زیست محیطی منحصرا جلبک های آبی مقاوم مانند Oscillatoria قادر به رشد و نمو و حیات می باشند .

زئوپلانکتون ها
امروزه اهمیت وجودی زئوپلانکتون ها در ساختار اکوسیستم های آبی و همچنین ارزیابی توان تولید در هر نوع آبی شناخته شده می باشد و در این راستا تاکنون مطالعات و پژوهش های بسیار زیادی انجام پذیرفته و در آتیه نیز باید انجام پذیرد. موجودات فوق به عنوان دومین عامل در زنجیره تولید اکوسیستم های آبی نقش تعیین کننده ای دارند و شناخت آن ها می تواند به سیستم و میزان برداشت تولیدات، خط تازه ای بدهد. راسته های مختلفی از جمله (Asplanchoa , Rotifera, (Ciliophora , Naplius) Copepoda ,(Zoothamnium, Tintinnidium) Ciliophora ,(Polyarthera ,Bosmina) Cladocera Syncheata) , (Arecella) Rhizopoda , Rotatoria در دریاچه شناسایی شده است . اما تنوع گونه ای در مناطق مختلف دریاچه شدیدا تحت تأثیر شرایط و خصوصیات آبی محل زیست آن هاست و پراکندگی و فراوانی هر گونه را تحت الشعاع خود قرار می دهد. کدورت و گل آلودگی توأم با جابجائی های شدید توده آب که بر اثر بادهای موسمی ایجاد می شود عامل مهمی در تنزل تنوع گونه ای (به علت تغییراتی در خصوصیات فیزیکوشیمیایی آب ، شرایط نوری، تغذیه ای و غیره) می باشد. سیلابی و گل آلود بودن آب توأم با حرکات و تلاطم های بسیار شدید عامل مهمی در متلاشی شدن و نابودی جامعه زئوپلانکتونی است مثلا محل های ورودی آب از جمله نقاط با تنوع بسیار کم گونه ای بوده و زئوپلانکتون های مشاهده شده در اغلب موارد به دلیل جریان تند آب سالم و سرزنده نستند ؛ گونه های شناسایی شده در این نواحی همگی متعلق به راسته Copepoda می باشند. محل های آرام و شفاف بیشترین فراوانی و تنوع گونه ای را دارا بوده و تنوع زئوپلانکتونی من جمله Cladocera ، در آن مناطق بالاست. اما در ایستگاه های جنوبی تر دریاچه بدلیل عمق کم و سطح تبخیر بالا، غلظت نمک ها افزایش یافته  و شرایط سخت تری برای جامعه پلانکتون های جانوری ایجاد می شود. در این گونه مناطق مجددا راسته سیکلوپس Copepoda غلبه داشته و بیشترین تنوع گونه ای را دارا می باشد. باتوجه به فقر جامعه زئوپلانکتونی دریاچه، باید در برنامه تولید آبزیان از گونه هایی که از این گروه تغذیه می نمایند درحد امکان اجتناب نمود.

پرندگان تالاب هامون
منطقه حفاظت شده هامون بدلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان ، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در این خطه محسوب می شود و به همین دلیل از بعد ملی و بین المللی قابل توجه بوده و توسط سازمان بین المللی حفاظت و حمایت از پرندگان به عنوان زیستگاه با اهمیت پرندگان ( IBA ) معرفی شده است . اکوسیستم هامون در زمان پرآبی منحصر به فرد است، آب شیرین ، زمین های باتلاقی، پخش آب حاصل از طغیان رودخانه ها، نیزارها، و تنوع زیستی بالا از جلبک ها گرفته تا حشرات و ماهیان باعث شده تا این منطقه مأوای صدها هزار پرنده بخصوص پرندگان آبزی و کنارآبزی باشد؛ اما جمعیت آن ها رابطه مستقیمی با میزان آب و پوشش گیاهی موجود در دریاچه دارد. به طور مثال جمعیت شمارش شده در سال 1356 معادل 780000 قطعه بوده است در صورتی که در سال های خشکسالی هیچ پرنده ای در مسیر مهاجرت خود، در این منطقه توقف نداشته است. بر اساس مطالعات پرنده شناسی در زمان پرآبی 225 گونه از 49 تیره ( خانواده) یعنی حدود نیمی از گونه های پرندگان شناسایی شده ایران در تالاب هامون و اطراف آن زیست می کنند؛ نزدیک به 80% آنها مهاجرند و 99 گونه در منطقه زادآوری دارند. ازمیان آنها گیلانشاه خالدار و درنای طناز شدیدا در معرض خطر انقراض؛ اردک سرسفید در معرض خطر انقراض؛ اردک مرمری (خوتکا مرمری) ، شاه باز و عقاب خالدار بزرگ( عقاب تالابی) آسیب پذیر بوده و 70 گونه نیاز به حفاظت جدی دارند که در صورت عدم حفاظت به زودی در لیست گون های در تهدید قرار می گیرند .

مناطق پرنده گیر دریاچه هامون از سه قسمت تشکیل می شود:
1. مناطق اطراف ده لطف الله تا کوه خواجه و زیستگاه های اطراف آن تا نواحی شمال غربی دریاچه (چاه خرما).
2. مناطق مرکزی دریاچه از قریه ادیمی شروع، نواحی اطراف دکه گز، پشت هامونک، ریگ علی الصوفی، بش دلبر تا غرب بخش مرکزی آن به نام برینگ.
3. مناطق شمالی دریاچه بنام تخت عدالت از حدود قریه قرقری تا نیزارهای چونگ سرخ ، چونگ یکدست، چونگ خرگوشی، موش کوشی و نیزارهای هامون پوزک.

در همین زمینه :

تالاب هامون